تاجالعلیتاج العُلی عَلَوی، اشرف بن اَعَزّ/ اَغَرّ، نَسَب شناس، عالم، شاعر و مفسر شیعی در قرن ششم و هفتم می‌باشد. ۱ - لقب و کنیهلقب وی در منابع تاج العُلاء، هم ضبط شده است. [۱]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۴۴۹، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
[۲]
امین، ج۳، ص۴۶۰.
[۳]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۴، ص۴۲۳، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۶ـ ۱۴۰۹/ ۱۹۸ـ۱۹۸۹.
[۴]
علینقی منزوی، فهرس اعلام الذریعة الی تصانیف الشیعة، ذیل «تاج العلی»، تهران ۱۳۷۷ش.
برخی، کنیه او را ابن ناقله ذکر کرده اند. [۵]
محمدبن محمد عمادالدین کاتب، «ذیل الخریدة و سیل الجریدة»، ج۱، ص۳۹۱، در شذرات من کتب مفقودة فی التاریخ، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۶]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۴، ص۴۲۲، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۶ـ ۱۴۰۹/ ۱۹۸ـ۱۹۸۹.
۲ - نسبنسب او با چندین واسطه به امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌رسد؛ بدین سبب او را حسنی و علوی خوانده‌اند. [۷]
عبدالعزیز طباطبائی، معجم اعلام الشیعة، ج۱، ص۱۰۵، ج ۱، قم ۱۴۱۷.
۳ - ولادتولادت او را در ۴۸۲ در رمْله [۸]
خلیل بن ایبک صفدی، نَکتُالهِمیان فی نُکَت العُمیان، ج۱، ص۱۲۰، قاهره ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
[۹]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۴۴۹، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
و در برخی منابع ۴۹۷ در حُمران، مکانی بین مکه و مدینه، ذکر کرده اند. [۱۰]
محمدبن محمد عمادالدین کاتب، «ذیل الخریدة و سیل الجریدة»، ج۱، ص۳۹۱، در شذرات من کتب مفقودة فی التاریخ، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۱]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۴، ص۴۲۲، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۶ـ ۱۴۰۹/ ۱۹۸ـ۱۹۸۹.
۴ - محل زندگیاصل او از کوفه است. اما به سبب مهاجرت نیاکانش به رمله، به رملی و به علت سکونتش در حلب، به حلبی شهرت یافته است. ۵ - وفاتتاج العلی در ۶۱۰ در حلب درگذشت [۱۲]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۳۶۴.، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۶۰۱ـ۶۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۶ - منابع شرح حال تاج العُلییحیی بن ابی طی، مورخ شیعی و شاگرد تاج العلی، شرح حال او را در کتاب تاریخ خود ــ که اکنون موجود نیست ــ آورده بوده است و ذهبی و صفدی نیز شرح حال تاج العلی را از تاریخ ابن ابی طی نقل کرده اند [۱۳]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۳۶۳ـ۳۶۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۶۰۱ـ۶۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۱۴]
خلیل بن ایبک صفدی، نَکتُالهِمیان فی نُکَت العُمیان، ج۱، ص۱۲۰، قاهره ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
۷ - اساتیدتاج العلی مسند ترمذی را در مکه نزد ابوالفتح کُرّوخی استماع کرد و از ابن فضلان طرسوسی و اسامة بن مرشدبن مُنْقِذ نیز حدیث شنید [۱۵]
خلیل بن ایبک صفدی، نَکتُالهِمیان فی نُکَت العُمیان، قاهره ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
[۱۶]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۴۲۳، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۶ـ ۱۴۰۹/ ۱۹۸ـ۱۹۸۹.
در شرح حال تاج العلی، بنا به ادعای خود وی، آمده است که مجمل اللغة ابن فارس را نزد علی بن عبدالعزیز صوری کنانی و خطبه مقامات حریری را نزد مؤلف و کتاب ابن فحام در قراءات هفت گانه را نزد خود او خواند؛ ولی برخی این ادعا را نپذیرفته و به او نسبت دروغ داده‌اند. [۱۷]
ابن حجرعسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
[۱۸]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۳۶۳ـ۳۶۴.، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۶۰۱ـ۶۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
در مقابل، برخی شیعه بودنِ تاج العلی را موجب اصلیِ نسبت دادن دروغ به او و نفی اظهاراتش دانسته اند [۱۹]
امین، ج۳، ص۴۶۰.
۸ - مسافرتتاج العلی در زندگانی طولانی خود به مناطق مختلفی، از جمله اندلس و مصر و آذربایجان، سفر کرد. ۹ - سبب به زندان افتادنوی به علت هجو ابن شیخ السّلامیه، وزیرِ حاکمِ شهر آمِد، در ۶۰۶ به زندان افتاد، اما با شفاعت ملک ظاهر ایّوبی حاکم حلب و وزیر او، نظام الدین بن حسین، از زندان آزاد شد، [۲۰]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۴، ص۴۲۸، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۶ـ ۱۴۰۹/ ۱۹۸ـ۱۹۸۹.
[۲۱]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۳۶۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۶۰۱ـ۶۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۲۲]
خلیل بن ایبک صفدی، نَکتُالهِمیان فی نُکَت العُمیان، ج۱، ص۱۲۰، قاهره ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
سپس به حلب رفت و در آن‌جا ساکن شد و حاکم حلب برای او مقرری تعیین کرد. [۲۳]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۳۶۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۶۰۱ـ۶۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۱۰ - علت نابینا خوانده شدنچون تاج العلی به بیماری چشم مبتلا بود، صفدی شرح حال او را در کتاب نَکْتُ الهِمْیان فی نُکَت العُمْیان [۲۴]
خلیل بن ایبک صفدی، نَکتُالهِمیان فی نُکَت العُمیان، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، قاهره ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
در شمار نابینایان آورده است.۱۱ - دلیل عدم نسخه برداری از آثار تاجالعلیابن ابی طی از تاج العلی، نهج البلاغه و بسیاری از اشعار وی را فرا گرفت، اما تاج العلی به جهت تقیه به او اجازه نسخه برداری از اشعار و دیگر آثارش را نداد. [۲۵]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۳۶۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۶۰۱ـ۶۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۱۲ - علمیتبیشتر شرح حال نویسان، تاج العلی را در حفظ اخبار و احادیث و فضل و ادب ستوده اند، اما برخی به گفته‌ها و نقل‌های او اعتماد نکرده اند. [۲۶]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۹، ص۲۶۸، ج ۹، چاپ یوسف فان إس، ویسبادن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۲۷]
عبدالعزیز طباطبائی، معجم اعلام الشیعة، ج۱، ص۱۰۶، ج ۱، قم ۱۴۱۷.
ابن عدیم و عماد اصفهانی از تاج العلی اشعاری نقل کرده اند. [۲۸]
محمدبن محمد عمادالدین کاتب، «ذیل الخریدة و سیل الجریدة»، ج۱، ص۳۹۱، در شذرات من کتب مفقودة فی التاریخ، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۲۹]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۴، ص۴۲۹ـ۴۳۴، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۶ـ ۱۴۰۹/ ۱۹۸ـ۱۹۸۹.
۱۳ - آثارظاهراً هیچ‌یک از تألیفات او موجود نیست. نام برخی از آثار وی که شاگردش ابن ابی طی نقل کرده، چنین است: کتاب نکت الانباء (یا نکت الابناء)؛ کتاب جَنَّة الناظروجُنَّة المناظر، پنج جلد در تفسیر صد آیه و صد حدیث ؛ کتاب فی تحقیق غیبة المنتظر و ماجاءفیهاعن النّبی (صلی الله علیه وآله ) و عن الائمة و وجوب الایمان بها؛ و شرح القصیدة البائیة سید حمیری [۳۰]
خلیل بن ایبک صفدی، نَکتُالهِمیان فی نُکَت العُمیان، ج۱، ص۱۲۰، قاهره ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
[۳۱]
امین، ج۳، ص۴۶۱.
[۳۲]
ابن حجرعسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
[۳۳]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۳۶۳ـ۳۶۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۶۰۱ـ۶۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج العلی»، شماره۳۰۲۳. |