طلوعطلوع، دمیدن و بر آمدن خورشید و مانند آن را گویند. ۱ - معنای طلوعطلوع از ریشه «طلع» به معنای آشکار شدن و برآمدن چیزی است و به غنچه، گل و میوه از آن جهت که از درخت بروز می‌کند «طَلْع» گویند. ۲ - کاربردهای طلوعطلوع در علم نجوم دو کاربرد دارد: نخست، برآمدن و آشکار شدن ستاره بر بلندای افق، خواه این ظهور همیشگی باشد یا موقت. دوم، جدا شدن ستاره از محیط افق و صعود به سمت بالا، خواه پیش از انفصال زیر افق باشد یا نه. طلوع در هر دو کاربرد، مقابل غروب به کار می‌رود. [۲]
فرهنگ معین، واژه «طلع».
این عنوان در کلمات فقها با اضافه به عناوینی چون فجر ، صبح ، خورشید ، ماه ، حمره مشرقیه و برخی ستارگان به کار رفته و در بابهایی چون صلات ، زکات ، صوم ، حج ، نکاح و صید و ذباحه موضوع احکامی قرار گرفته است.۳ - طلوع فجر و صبحمراد از طلوع فجر که گاهی از آن به طلوع صبح تعبیر می‌شود، دمیدن سپیده صبح و پخش شدن در پهنای افق است که از آن به فجر دوم و فجر صادق نیز تعبیر کرده‌اند. مقابل آن، فجر اول و فجر کاذب قرار دارد که لحظاتی پیش از زمان یاد شده رخ می‌دهد. البته در این‌که ملاک در طلوع فجر صادق، طلوع حسّی (قابل مشاهده) فجر در افق می‌باشد یا طلوع تقدیری نیز کفایت می‌کند، هرچند بر اثر چیرگی نور ماه، محسوس نباشد، اختلاف است. آیا روز با طلوع فجر آغاز می‌شود یا با طلوع خورشید؟ معروف و مشهور، قول نخست است. بنابراین، روز عبارت است از حدّ فاصل بین طلوع فجر صادق و غروب خورشید. [۳]
بحار الانوار، ج۸۳، ص۷۴- ۷۵.
چنان که مراد از شب نزد مشهور فقها حدّ فاصل بین غروب خورشید (ناپدید شدن قرص آن یا زوال حمره مشرقیه، بنابر اختلاف دیدگاهها) و طلوع فجر صادق است. [۶]
کنز العرفان، ج۱، ص۲۱۶.
۳.۱ - آثار شرعی طلوع فجربر طلوع فجر آثاری شرعی مترتب می‌گردد که در ذیل به آن‌ها اشاره می‌شود. اول وقت غسل جمعه طلوع فجر و آخر آن بنابر قول مشهور ، زوال روز جمعه است. چنان که آغاز زمان غسل عیدین ( فطر و قربان ) طلوع فجر می‌باشد. آغاز وقت نماز صبح ، و امساک در روزه، طلوع فجر صادق است، چنان که طلوع فجر پایان وقت نماز شب می‌باشد. اول وقت نافله صبح نیز فجر نخست ( کاذب ) است. زمان وجوب زکات فطره بنابر قول برخی، طلوع فجر روز عید است. کسی که در ماه رمضان نزدیک طلوع فجر به گونه‌ای که زمان برای غسل و تیمّم نمانده باشد به عمد خود را جنب کرده است بنابر قول مشهور ، روزه‌اش باطل است و قضای آن همراه کفاره بر او واجب می‌گردد. شبهای دوم و سوم از سه روز اعتکاف ، جزء مدت اعتکاف به شمار می‌رود، لیکن شب اول بنابر قول مشهور جزء آن نیست. بنابراین، زمان اعتکاف از طلوع فجر روز نخست تا غروب روز سوم است. زمان وقوف اختیاری مشعر بین طلوع فجر صادق و طلوع خورشید است. خوابیدن بین الطلوعین ( طلوع فجر تا طلوع خورشید) و بعد از نماز شب تا طلوع فجر مکروه است. چنان که سفر کردن بعد از طلوع فجر روز جمعه تا زوال و عرضه کالا برای فروش بعد از طلوع فجر تا طلوع خورشید کراهت دارد. ۴ - طلوع خورشیدبر طلوع خورشید نیز آثاری شرعی به شرح ذیل مترتب است. بنابر قول مشهور، آخر وقت فضیلت نماز صبح ، اسفار حج اِسفار صبح (پیدایی سرخی در طرف مشرق) و پایان وقت اِجزای آن طلوع خورشید است. برخی، اسفار صبح را آخر وقت نماز برای مختار و طلوع خورشید را پایان وقت برای مضطر دانسته‌اند. بنابر قول مشهور، وقت نماز عیدین از طلوع خورشید آغاز می‌شود و تا زوال ادامه دارد. سفر کردن بعد از طلوع خورشید روز عید، پیش از خواندن نماز عید در فرض وجوب آن، حرام است. خواندن نافله هنگام طلوع خورشید مکروه است. به قول مشهور، بر حج گزار جز مسئول امور حاجیان مستحب است شب دهم ذیحجه نزدیک طلوع خورشید، از مشعر به سمت منی کوچ کند، لیکن نباید از وادی محسَّر بگذرد، مگر بعد از برآمدن آفتاب . بر امیر الحاج مستحب مؤکد است شب نهم ذیحجه تا طلوع خورشید در منی بماند و پس از آن به عرفات برود، چنان که مستحب است شب دهم تا طلوع خورشید در مشعر بیتوته کند. برخی قدما آن را واجب دانسته‌اند. وقت افاضه از مشعر به منی پس از طلوع آفتاب روز عید است. زنان و معذوران مجازند پس از نیمه شب افاضه کنند. زمان رمی بنابر قول مشهور، از طلوع آفتاب تا غروب است، مگر برای معذوران از رمی در روز، مانند بیمار، پیر و چوپان که مجازاند شب رمی کنند. [۳۶]
مناسک حج مراجع، ج۱، ص۳۹۱.
[۳۷]
مناسک حج مراجع، ج۱، ص۳۹۵ ۳۹۶.
[۳۸]
مناسک حج مراجع، ج۱، ص۴۷۴.
زیارت قبر مؤمن، در روز جمعه، پیش از طلوع آفتاب مستحب است. [۴۰]
کشف الغطاء، ج۳، ص۲۶۷.
۵ - طلوع ماهمراد از آن، آشکار شدن هلال ماه ، پس از به محاق رفتن آن است که آغاز ماه نو است. بر طلوع ماه آثاری شرعی چون وجوب روزه ماه رمضان با طلوع ماه مترتب است. خواندن دعاهای مأثور هنگام طلوع هلال ماه رمضان مستحب است. کسی که نذر کرده در ماهی معیّن اعتکاف کند، واجب است از طلوع هلال آن ماه تا طلوع هلال ماه بعدی معتکف شود. ۶ - طلوع ستارگاندر کلمات فقها طلوع ستارگانی چون سُهیل، جُدَی، و نَسْر در شناخت قبله مورد توجه قرار گرفته است. فقها برای دستیابی مردم شام ، عراق ، یمن و برخی مناطق دیگر به قبله نشانه‌هایی بیان کرده‌اند، از جمله: قرار دادن ستاره سهیل هنگام طلوع محاذی شانه چپ برای اهالی عراق، و میان دو چشم برای مردم شام، قرار دادن ستاره جُدَی هنگام طلوع (اوج ارتفاع آن) پشت شانه چپ برای مردم شام [۴۶]
روض الجنان، ج۲، ص۵۳۵.
و میان دو چشم برای مردم یمن و به قول برخی، قرار دادن ستاره نسر طائر هنگام طلوع بین دو کتف و جدی هنگام طلوع، مقابل گونه راست برای مردم مناطق بصره، خوزستان ، بحرین ، فارس ، سجستان و چین و قرار دادن بنات نعش هنگام طلوع بر پشت میانه کتف راست برای مردم هند و سند. ۷ - طلوع حمره مشرقیهمراد از طلوع حمره مشرقیه نمودار شدن سرخی در طرف شرق افق پیش از طلوع آفتاب و هنگام غروب آن است. به قول مشهور، با طلوع حمره مشرقیه پیش از طلوع آفتاب، وقت نافله و فضیلت فریضه صبح پایان می‌یابد [۵۱]
تنقیح العروة الصلاة، ج۱، ص۲۲۷.
[۵۲]
تنقیح العروة الصلاة، ج۱، ص۳۶۹.
۸ - پانویس۹ - منبعفرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، آیت‌الله محمود هاشمی‌شاهرودی، ج۵، ص۲۰۸، برگرفته از مقاله «طلوع». |