پروانه

---

پروانه از تیره حشره‌‌های پرنده و تمثیلی برای سرگردانی مردم در رستاخیز است.

۱ - بررسی واژه پروانه

---

برابر عربی پروانه «فراشه» است. این واژه تنها یک بار به صورت جمع برای تشبیه حال مردم در روز رستاخیز به کار رفته و تعبیر‌‌«جَرادٌ مُنتَشِر» به معنای ملخهای پراکنده نیز بیانگر همین تشبیه است شاید از همین‌‌رو گاه واژه «فَراش» و «جراد» هم معنا تلقی شده است.

۲ - جایگاه نمادین پروانه

---

جایگاه نمادین پروانه مانند بسیاری از حیوانات دیگر در ادبیات ملل متفاوت است؛ بعضی گونه‌‌های آن که در اطراف آتش می‌‌گردند و می‌‌سوزند در ادبیات فارسی، نماد کامل عشق و فداکاری شمرده می‌‌شوند؛ ولی در فرهنگ عرب این عمل از نادانی و درک اندک این حشره و نماد بی‌‌ خردی و بی‌‌هدفی تلقی می‌‌شود. بازتاب این دیدگاه در امثال و حکم عربی و نیز روایات، فراوان ‌‌به چشم می‌‌خورد. ضعف و خواری ، سرگردانی و بی‌‌ نظمی هنگام پرواز تصادم بر اثر این سرگردانی و ... از دیگر ویژگیهای این حشره در ادبیات عرب است.
مردم در روز رستاخیز به سان پروانه‌‌های پراکنده و سرگردان درخواهند آمد: «یومَ یکونُ النّاسُ کالفَراشِ المَبثوث». در تفسیر واژه «فَراش» اختلاف است؛ برخی مقصود از آن را پروانه‌‌های گرد چراغ دانسته‌‌اند. گروهی نیز معانی دیگری را چون پشه یا پشه‌‌های ریز و کوچک ملخهای کوچک یا ازدحام ملخها برای آن بیان کرده‌‌اند.

۳ - توسعه معنای پروانه

---

شاید بتوان منظور از فراش را هر حشره‌‌ای که گرد آتش می‌‌گردد و گاه در آن می‌‌افتد ـ اعم از پشه، پروانه، ملخ و... ـ دانست. برخی تفسیر «فَراش» را به پروانه، نادرست و آن را هم معنای فِراش (فرش و گستردنی) دانسته‌‌اند که این تعبیر به شدت خفت و خواری مردم در رستاخیز اشاره دارد.
با توجه به معانی گوناگون «فَراش» وجوه مختلفی را برای این تشبیه ذکر کرده‌‌اند؛ برخی وجه تشبیه را فراوانی، پراکندگی و ضعف و خواری مردم در آن روز دانسته‌‌اند. برخی نیز با بررسی علت اقدام پروانه در به آتش افکندن خویش، سعی کرده‌‌اند وجه شبهی میان این حشره و انسانهای گنهکار در همین جهان تصویر کنند. این عمل پروانه به سبب نادانی و ضعف بینایی است که با مشاهده پرتو درخشان نور، خود را برای رهایی از ظلمت به کانون آن می‌‌افکند. انسان گنهکار نیز با دیدن ظاهر نیکو و لذتبخش گناه و شهوات، خود را در آن کانون آتشین انداخته، به عذابی دراز مدت گرفتار ساخته، عملی بارها احمقانه‌‌تر از پروانه مرتکب می‌‌شود. پیامبر در حدیثی با این نگاه به تشبیه گنهکاران به پروانه پرداخته است: شما خود را همانند پروانه پیاپی به آتش می‌‌افکنید، در حالی که من شما را برمی‌‌ گیرم.

۴ - نظر گروهی دیگر از مفسران

---

گروه دیگری از مفسران با توجه به تفسیر «فراش» به ملخ و با استناد به آیه ۷ سوره که مردم را هنگام خروج از قبر به ملخهای پراکنده تشبیه کرده: «یخرُجونَ مِنَ الاَجداثِ کاَنَّهُم جَرادٌ مُنتَشِر»وجه شبه را در هر دو آیه حرکت دسته دسته مردم و پراکندگی و سرگردانیشان در جهات مختلف بر اثر فزع رستاخیز دانسته‌‌اند.البته گروهی این دو آیه را وصف مردم در دو زمان مختلف دانسته‌‌اند: یکی هنگام خروج از قبر که مانند پروانه سرگردان و بی‌‌هدف به این سو و آن سو می‌‌روند و دیگر هنگامی که منادی آنان را فرا‌‌می‌‌ خواند که توده مردم همچون ملخهای پراکنده به سوی صدا می ‌‌روند یا اینکه یکی هنگام خروج از قبر که به جهت کثرت، تجمع، اختلاط و تصادم مانند خیل ملخ پراکنده‌‌اند و دیگر هنگام توقف برای حسابرسی است که مانند دسته‌‌ای پروانه سرگردان و پراکنده سرگشته خود را به هر سو که گمان کنند رهایی می ‌‌یابند می‌‌افکنند. در روایتی از پیامبر «فراش مبثوث» وصف مردم هنگام عبور از صراط دانسته شده هرچند تفسیر «مبثوث» به «هیجان بعد از آرامش و خفا» مؤید ارتباط وصف «فراش مبثوث» با آغاز خروج مردم از گورهاست، در هر صورت این تعبیر به چنان هول و هراسی اشاره دارد که امام سجاد(علیه السلام) از آن روز با وصف مذکور به خدا پناه برده است: «أسئلک الأمان الأمان یا کریم یوم یکون الناس کالفراش المبثوث». این حالت عمومی سرگردانی، اضطراب و وحشت روز رستاخیز در آیات دیگری نیزبیان شده است. عبارت «... یومَئِذ یصَّدَّعون» نیز ناظر به مفهوم پراکندگی در آیه«کالفَراشِ المَبثوث»دانسته شده است. با اینکه واژه «ناس» در آیه، شامل عموم مردم از نیکان و بدان بوده و می‌‌تواند بیانگر رهسپاری هر‌‌کدام به سوی جایگاه مخصوص خود باشد گروهی این وضعیت را خاص بدکاران و کافران دانسته که سراسیمه و وحشت ‌زده، گروه گروه می‌‌دوند و می‌‌افتند و خواری می ‌‌کشند و می ‌‌سوزند؛ امّا نیکان در آن زمان در سایه رحمت پروردگارند و وحشتی آنان را فرا نمی‌‌گیرد. جایگاه تمثیلی پروانه نزد عرب به عنوان نماد حماقت، ضعف و بی‌‌ هدفی، تأییدی بر اختصاص آیه به بدکاران به شمار می ‌‌رود. بعضی آیات دیگر نیز این دیدگاه را تقویت می‌‌کند. در کنار برداشت تمثیلی از تعبیر«فراش مبثوث»برخی سعی کرده‌‌اند آن را دلیلی بر عدم فنای موجودات تلقی کنند.

۵ - اطلاق طیر به حشرات

---

با توجه به اطلاق «طیر» بر حشرات پرنده در زبان عربی آن دسته از آیاتِ در بردارنده این واژه‌‌ به پروانه نیز می‌‌توانند اشاره داشته باشند هرچند بیشتر این آیات با قرائن، چنین شمولی را از دست می‌‌دهند. طبق آیه ۳۸ سوره انعام همه آفریده‌‌ها اعم از جنبندگان، پرندگان و... امتهایی مانند انسان‌‌اند که برانگیخته خواهند شد. مفسران نظرهای گوناگونی در معنای حشر غیر آدمی ارائه کرده‌‌اند.

۶ - پانویس

---