پورحسناسفراینیپورحسن اسفراینی، شیخ عزالدین، شاعر و صوفی قرن هشتم می‌باشد. ۱ - تاریخ تولد و وفات اسفراینیاز سال تولد و وفات و احوال شخصی او اطلاعی در دست نیست. ۲ - وطن اسفراینیکهنترین مأخذ تذکرة الشعرا است که او را اهل اسفراین در منطقه خراسان و از مریدان مولانا شیخ جمال الدین احمد ذاکر، از جمله خلفای رضی الدین علی لالا (متوفی ۶۴۲)، دانسته است. [۱]
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۲۴۴، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
[۲]
محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، ج۱، ص۱۴۰، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش.
[۳]
آفتاب رای لکهنوی، تذکره ریاض العارفین، ج۱، ص۱۲۸، چاپ حسام الدین راشدی، اسلام آباد ۱۳۵۵ـ۱۳۶۱ ش.
[۴]
محمود هدایت، گلزار جاویدان، ج۱، ص۲۶۲، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵ ش.
۳ - سلسله اسفراینی در تصوفشیخ عزالدین را از اولیا برشمرده‌اند. [۵]
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۲۴۵، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش.
[۶]
بندربن داس خوشگو، سفینه خوشگو، ج۱، گ ۳۳ ر، نسخه عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه موزه بریتانیا، ش ۴۶۷۲.
[۷]
امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران .
[۸]
امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۲، ص۳۰۰، چاپ جواد فاضل، تهران .
به نظر فؤاد کوپریلی در کتاب تحقیقات در خصوص ادبیات آذری، سلسله شیخ عزالدین در تصوف به طریقه احمد یَسَوی متوفی ۵۶۲) می رسد. [۹]
بانارلی، ج۱، ص۳۶۴.
۴ - تلخص اسفراینی در فارسی و ترکیپورحسن اسفراینی از جمله شاعران معروف ذواللسانین است که به فارسی و ترکی شعر سروده و در فارسی «پورحسن» و در ترکی « حسن اوغلی » تخلص کرده است. [۱۰]
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۲۴۴، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
[۱۱]
لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده آذر، ج۱، ص۶۸، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش.
[۱۲]
شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، ذیل «پورحسن اسفرایینی»، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
[۱۳]
حفظی توفیق، احسان حمامی زاده و یوجل حسن عالی، ج۱، ص۹۲، تورک ادبیاتی نمونه لری، استانبول ۱۹۲۶.
[۱۴]
علی ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، ج۱، ص۹۷، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
۵ - شهرت اسفراینیمنابع ترک زبان حسن اوغلی را شاعر قدیم آذری و نخستین شخصیت در شعر ترکی آذری می‌دانند [۱۵]
حفظی توفیق، احسان حمامی زاده و یوجل حسن عالی، ج۱، ص۹۲، تورک ادبیاتی نمونه لری، استانبول ۱۹۲۶.
[۱۶]
دایرة المعارف زبان و ادبیات ترک، ج۴، ص۱۳۵.
هر چند که از مهاجرت شیخ عزالدین از زادگاهش، اسفراین، هیچگونه اطلاعی در دست نیست، اما دیوان اشعار او در آذربایجان و بین ترکان آناطولی مشهور بوده، و شهرت او تا آسیای صغیر و مصر رسیده است [۱۷]
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۲۴۴، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
[۱۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذّریعة الی تصانیف الشیعه، ج۹، قسم ۱، ص۱۵۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۹]
حفظی توفیق، احسان حمامی زاده و یوجل حسن عالی، ج۱، ص۹۲، تورک ادبیاتی نمونه لری، استانبول ۱۹۲۶.
[۲۰]
دایرة المعارف زبان و ادبیات ترک، ج۴، ص۱۳۵.
۶ - دیوان اشعار اسفراینی در حال حاضردیوان اشعار پورحسن از بین رفته، اما از او یک غزل ترکی آذری و دو غزل فارسی به جا مانده است. [۲۱]
دایرة المعارف زبان و ادبیات ترک، ج۴، ص۱۳۵.
از اشعار فارسی او تنها غزلی در شش بیت و با مضمونی عاشقانه و عرفانی، با ردیف «چکنم»، در تذکره دولتشاه سمرقندی [۲۲]
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۲۴۴، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
دیده می‌شود که مقطع آن چنین است:
چون خدا در دو جهان روی نکو دارد دوست/ من که پورحسنم دوست ندارم چکنم، و یادآور غزلی از حافظ با همین وزن و ردیف است. نمونه اشعار ترکی او حسن اوغلی غزلی است با هفت بیت در کتاب تورک ادبیاتی نمونه لری (نمونه‌های ادبیات ترک ). ۷ - تاثیر اسفراینی بر شاعران ترک زباننظیرهای که احمد داعی (متوفی ۸۲۰) از شاعران وابسته به سلیمان چلبی پسر ایلدرم بایزید (۷۵۵ـ۸۰۵)، برای غزل ترکی حسن اوغلی سروده، و همچنین شباهت این غزل با اشعار سیف سرائی، شاعر ترک، گواه بر تأثیر اشعار پورحسن اسفراینی بر شاعران ترک زبان عثمانی است [۲۳]
حفظی توفیق، احسان حمامی زاده و یوجل حسن عالی، ج۱، ص۹۲، تورک ادبیاتی نمونه لری، استانبول ۱۹۲۶.
[۲۴]
دایرة المعارف زبان و ادبیات ترک، ج۴، ص۱۳۵.
فؤاد کوپریلی معتقد است که اشعار ترکیِ منقول در تذکره عاشق چلبی، با تخلص « حسن اوغلی » نیز متعلق به شیخ عزالدین است. [۲۵]
دایرة المعارف زبان و ادبیات ترک، ج۴، ص۱۳۵.
۸ - فهرست منابع(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده آذر، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش. (۲) آفتاب رای لکهنوی، تذکره ریاض العارفین، چاپ حسام الدین راشدی، اسلام آباد ۱۳۵۵ـ۱۳۶۱ ش. (۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذّریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۴) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران. (۵) حفظی توفیق، احسان حمامی زاده و یوجل حسن عالی، تورک ادبیاتی نمونه لری، استانبول ۱۹۲۶. (۶) علی ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴. (۷) بندربن داس خوشگو، سفینه خوشگو، نسخه عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه موزه بریتانیا، ش ۴۶۷۲ or. (۸) دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش). (۹) شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸. (۱۰) محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش. (۱۱) محمود هدایت، گلزار جاویدان، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵ ش. (۱۲) Nihad Sہmi Banarl â , Resimli Tدrk Edebiہt i Tہrihi , Istanbul ۱۹۸۷;. (۱۳) Tدrk Dili ve Edebiyat i Ansiklopedisi , Istanbul ۱۹۷۷-۱۹۸۲. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پورحسن اسفراینی»، شماره۲۸۶۲. |