خطبة البیان

خُطبَةُ البَیان یا خطبة الافتخار خطبه مشهوری منسوب به امام علی(ع) که به پیش‌گویی‌هایی درباره آینده و معرفی امیرالمؤمنین(ع) از زبان خود آن حضرت و همچنین تبیین آخرالزمان و نشانه‌های ظهور حضرت مهدی(ع) می‌پردازد. این خطبه در مصادر حدیثی اصلی ذکر نشده و دسترس‌ترین منبع آن، کتاب الزام الناصب است. با توجه به گفت‌وگوهایی که درباره سند و منبع خطبه البیان وجود دارد، تعدادی از علمای شیعه از انتساب این خطبه به امام علی(ع) خودداری کرده و در کتاب‌های خود نیاورده‌اند، و بعضی آن را ساخته و پرداخته غلات و صوفیه می‌دانند.

مضمون خطبه

بر اساس آنچه در الزام الناصب آمده و مفصل‌ترین نقل خطبه محسوب می‌شود، مضمون اصلی خطبه بیان را می‌توان در سه بخش کلی دسته‌بندی کرد. بیان صفات پیامبر اسلام(ص)، بیان ویژگی‌های شخص امام علی(ع) از زبان خودش و نکاتی درباره آخرالزمان و وقایع مربوط به ظهور امام مهدی(ع).

در بخش ویژگی‌های امیرالمؤمنین عباراتی در متن خطبه به کار رفته که موجب شده برخی از علمای شیعه این خطبه را به لحاظ محتوایی غیرقابل دفاع بدانند. در این بخش صفاتی به امام علی نسبت داده شده است که در متون دیگر حدیثی همانند آن دیده نمی‌شود و به گفته برخی از حدیث‌شناسان مثل علامه مجلسی نمونه این تعابیر در کتاب‌های غلات مشاهده می‌شود.

در بخش توصیف ویژگی‌های آخر الزمان تاکید این خطبه بر گسترش فساد و دوری مردم از ظواهر دینی است.

منبع و سند خطبه

آنچه امروزه به عنوان خطبة البیان معروف است در نهج البلاغه و نیز سایر منابع قدیمی شیعه وجود ندارد. به گفته نویسنده مقاله ، برخی از عبارت‌های این خطبه در منابع قدیمی‌تر مثل بصائر الدرجات و رجال کشی و کافی وجود دارد و در مناقب ابن‌شهرآشوب با نام خطبة الافتخار به برخی از فرازهای آن استناد شده که شباهت بسیار زیادی به خطبه بیان دارد. ولی به گفته مصطفی صادقی هیچ یک از عبارات اختصاصی این خطبه در منابع قبلی نیست و سازندگان این خطبه در واقع از عبارات پیشینیان برای تکمیل کار خود استفاده کرده‌اند.

مفصل‌ترین نقل خطبة البیان در کتاب الزام الناصب آمده است. نویسنده الزام الناصب سه نسخه از خطبه را نقل کرده و برای دو نسخه نخست آن هیچ منبعی معرفی نکرده و نسخه سوم را به دار المنتظم نوشته محمد بن طلحه شافعی نسبت داده که از منابع اهل سنت است. ولی مصطفی صادقی که مقاله‌ای درباره منابع خطبه البیان نوشته با بررسی نسخه خطی مربوط مدعی است که نویسنده الزام الناصب دچار دو اشتباه شده است. او معتقد است که نام صحیح کتاب عبارت است از الدر المنظم فی السر الاعظم و نیز نتیجه گرفته است که این خطبه در صفحاتی از نسخه خطی درج شده که ارتباطی به الدر المنظم ندارد و به دلیل افتادگی در صفحات نسخه خطی، نویسنده این بخش مشخص نیست.

حافظ رجب برسی در کتاب مشارق انوار الیقین بدون ارجاع به منابع دیگر خطبه‌ای با نام خطبه الافتخار نقل کرده که حجم آن کمتر از خطبه البیان است ولی عبارات آن در متن خطبه البیان وجود دارد. این خطبه در بحار الانوار نیز نقل نشده است و مجلسی معتقد است امثال این خطبه در کتاب‌های غالیان یافت می‌شود. آیت الله ناصر مکارم شیرازی آن را مجعول دانسته و آیت الله میرزا جواد تبریزی نیز صحت انتساب آن به امام علی(ع) را ثابت نمی‌داند.

به گفته نجم‌الدین طبسی مهم‌ترین راوی این خطبه عبدالله بن مسعود(م ۳۳ق) است که در زمان ایراد خطبه یعنی ورود امام علی(ع) به بصره زنده نبوده است. و نیز یکی دیگر از راویان در سند حدیث (جد طوق بن مالک) ناشناخته است و در کتاب‌های رجالی نامی از او نیست.

ترجمه‌ها و شرح‌ها

آقا بزرگ تهرانی در الذریعه دو ترجمه فارسی برای این خطبه نام برده که یکی از آنها به صورت شعر است. وی هم‌چنین شش شرح برای این خطبه ذکر کرده است.

جستارهای وابسته

تطنجیه

پانویس

منابع