تدوین حدیث مذاهب اسلامیمراحل آغازین تدوین حدیث و مناقشات درباره آن در قرن اول به انجام رسید و مسلمانان نسبت به لزوم تدوین حدیث اجماع نظر یافتند که در دو مکتب عمده حدیث‌نگاری اهل‌سنت و شیعه امامیه تبلور و بسط یافت، اما دو مذهب دیگر شیعی (زیدیه و اسماعیلیه) و مذهب اباضیه (شاخه برجای مانده خوارج) نیز به منظور صورت‌بندی آموزه‌ها و آرای فقهی و کلامی خود به حدیث توجه داشتند و عالمان این مذاهب، گذشته از آن‌که به منابع حدیثی موجود، به حسب گرایش غالبِ خود، مراجعه می‌کردند، از تدوین حدیث و نگارش آثار حدیثی غفلت نکردند. در این مقاله گزارشی فشرده از اهم آثار حدیثی سه مذهب مذکور می‌آید. فهرست مندرجات۱.۱ - تدوین حدیث زید ۱.۲ - آثار زید ۱.۳ - محتوای مسندالامام زید ۱.۴ - احمد بن عیسی ۱.۴.۱ - آثار احمد بن عیسی ۱.۴.۲ - نقل حدیث از وی ۱.۵ - محمد بن علی علوی ۱.۵.۱ - آثار محمد بن علی ۱.۵.۲ - نسخ خطی آثار ۱.۶ - تلاش زیدیه در تدوین ۱.۶.۱ - آثار باقی‌مانده ۱.۶.۲ - کتاب قاضی جعفر ۱.۶.۳ - آثار دیگر زیدیه ۲ - تدوین حدیث اسماعیلیه ۲.۱ - نخستین کتاب حدیثی ۲.۲ - تلخیص‌های کتاب الایضاح ۲.۳ - کتاب شرح الاخبار ۲.۴ - مذهب قاضی نعمان ۳ - تدوین حدیث اِباضیه ۳.۱ - مؤسسان مذهب اباضی ۳.۲ - جابر بن زید ۳.۲.۱ - کتاب جابر بن زید ۳.۳ - الجامع الصحیح ۳.۳.۱ - معرفی ربیع ۳.۳.۲ - اعتبار الجامع الصحیح ۳.۳.۳ - ترتیب المسند ۳.۴ - کتب ابوغانم ۳.۵ - دیدگاه اباضیه در تدوین ۴ - آرای خاورشناسان در تدوین حدیث ۴.۱ - گولدتسیهر ۴.۲ - یوزف شاخت ۴.۳ - نقد روش گولدتسیهر و یوزف ۵ - فهرست منابع ۶ - پانویس ۷ - منابع ۱ - تدوین حدیث زیدیه۱.۱ - تدوین حدیث زیدزید بن علی بن حسین ، که زیدیه او را امام و جانشین پدرش امام سجاد می‌دانند، در دوره آغاز شکل‌گیری تدوین حدیث می‌زیست و از نخستین مدونان حدیث بود، اما به رغم تصور برخی مؤلفان زیدی نمی‌توان او را نخستین تدوین کننده حدیث دانست. در صحت انتساب برخی آثار حدیثی به وی نیز تردید وجود دارد. [۱]
محمد ابوزهره، الامام زید: حیاته و عصره، ج۱، ص۲۳۲، آراؤه و فقهه، بیروت (۱۳۷۸/ ۱۹۵۹).
۱.۲ - آثار زیدمهمترین و قدیم‌ترین اثر زیدیِ موجود، مسندالامام زید است که گاه با عنوان المجموع الفقهی یا المجموع الحدیثی از آن یاد شده است. برخی این دو اثر را یکی، و دو عنوان مذکور را نام دیگر مسندالامام زید می‌دانند [۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۲۷.
[۳]
محمد ابوزهره، الامام زید: حیاته و عصره، ج۱، ص۲۷۳، آراؤه و فقهه، بیروت (۱۳۷۸/ ۱۹۵۹).
و برخی نیز المجموع الفقهی را غیر از المجموع الحدیثی می‌شمارند. [۵]
محمد عجاج خطیب، السّنة قبل التدوین، ج۱، ص۳۷۱، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۱.۳ - محتوای مسندالامام زیدمسندالامام زید حاوی مجموعه‌ای از روایات منسوب به زید بن علی در ابواب گوناگون فقهی است و یکی از زیدی‌های جارودی به نام ابوخالد واسطی آن‌ها را گرد آورده است. این مسند مجموعاً ۵۵۰ حدیث دارد، با این ترتیب: ۲۲۸ حدیث از پیامبر اکرم ، ۳۲۰ حدیث از امام علی علیه‌السلام و دو حدیث از امام حسین علیه‌السلام. ۱.۴ - احمد بن عیسیپس از زید بن علی، از نواده او احمد بن عیسی احادیثی روایت شده است. ۱.۴.۱ - آثار احمد بن عیسیبرخی منابع، کتاب‌هایی را به او نسبت داده‌اند، [۷]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ج۱، ص۵۳۹، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
[۸]
محمد بن عمر فخررازی، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة، ج۱، ص۱۴۲، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۹.
[۹]
محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، ج۱، ص۱۲۷، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت (بی تا).
ولی در این‌که او خود کتابی تألیف و تدوین کرده باشد، تردید وجود دارد.۱.۴.۲ - نقل حدیث از ویآنچه مسلّم است این است که شاگردانش در کتاب‌های خود از او احادیثی نقل کرده‌اند، از جمله: یحیی بن حسین الهادی الی الحق (متوفی ۲۹۸) در کتاب النکاح ، محمد بن منصور مرادی (زنده در ۲۹۰) در الامالی ، ابوالحسین احمد بن حسین هارونی (متوفی ۴۱۱)، ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (متوفی ۴۲۴)، حسین بن اسماعیل الموفّق باللّه شجری جرجانی (زنده در ۴۲۰) و فرزندش یحیی بن حسین المرشد باللّه شجری جرجانی (متوفی ۴۷۹) هریک در الامالی و سایر آثار خویش. در الجامع الکافی نیز به نقل از آنان احادیثی آمده است. [۱۰]
احمد بن یحیی حسنی، شرح الازهار، ج۱، مقدمه احمد بن عبداللّه جنداری، ص۵، صنعاء: مکتبة غمضان، (بی تا).
[۱۱]
احمد بن یحیی حسنی، شرح الازهار، ج۱، مقدمه احمد بن عبداللّه جنداری، ص۲ـ ۴۳، صنعاء: مکتبة غمضان، (بی تا).
محمد بن منصور مرادی احادیث فقهی احمد بن عیسی بن زید و دیگران را در کتابی که امالی احمد بن عیسی ، یا علوم آل محمد یا بدائع الانوار فی محاسن الاثار نام دارد، گرد آورده است. این کتاب از مهم‌ترین منابع فقهی ـ حدیثی زیدیه است و آن را از قدیم‌ترین کتاب‌های حدیثی در اسلام دانسته‌اند. [۱۲]
محمد بن منصور حسینی مؤیدی، لوامع الانوار فی جوامع العلوم و الا´ثار و تراجم اولی العلم و الانظار، ج۱، ص۳۳۳، صعده ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
۱.۵ - محمد بن علی علویدیگر عالِم زیدی که به تدوین حدیث پرداخت، ابوعبداللّه محمد بن علی علوی (متوفی ۴۴۵) بود. ۱.۵.۱ - آثار محمد بن علیاو کتاب الجامع الکافی را در باره مسائل فقهی بر اساس احادیث فقهی چهار مکتب فقهی زیدی (شامل مکتب احمد بن عیسی بن زید، قاسم بن ابراهیم رسی ، حسن بن یحیی بن عیسی بن زید و محمد بن منصور مرادی) تألیف کرد. وی در ذکر احادیث احمد بن عیسی بن زید به کتاب‌های محمد بن منصور مرادی ارجاع داده است. [۱۴]
ویلفرد مادلونگ، مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه، ج۱، ص۲۱۴، ترجمه جواد قاسمی، مشهد ۱۳۷۵ش.
۱.۵.۲ - نسخ خطی آثارتعدادی نسخه خطی از این کتاب در یمن وجود دارد. ۱.۶ - تلاش زیدیه در تدوینبه طورکلی، زیدیه در تدوین حدیث ، بویژه احادیث پیامبر از طریق امامان شیعه و زید بن علی، تلاش زیادی کردند. ۱.۶.۱ - آثار باقیماندهبرخی از آثار آنان باقی‌مانده است که بیش از همه در یمن نگهداری می‌شود (برای نمونه‌هایی از این آثار مجموعه ۳۳۶ جلدی طاووس یمانی شامل تصویر بیش از هزار نسخه خطی در کتاب‌خانه‌های یمن، موجود در کتابخانه بنیاد دایرة المعارف اسلامی). ۱.۶.۲ - کتاب قاضی جعفرقاضی جعفر بن احمد بن عبدالسلام بهلولی (متوفی ۵۷۳)، امالی و احادیث ابوطالب هارونی را در کتاب تیسیر المطالب فی امالی الامام ابی طالب تخریج کرد. این کتاب به کوشش یحیی عبدالکریم الفضیل در ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵ در بیروت به چاپ رسیده است. ۱.۶.۳ - آثار دیگر زیدیهدر منابع زیدی از الامالی الصغری اثر احمد بن حسین حسنی دیلمی (متوفی ۴۱۱)، امالی نوشته المرشد باللّه یحیی بن موفّق باللّه شجری جرجانی ، اصول الاحکام نوشته ا لمتوکل علی اللّه احمد بن سلیمان حسنی یمنی (متوفی ۵۶۶)، شِفاءُ الاَوام فی احادیث الاحکامِ حسین بن محمد یحیوی [۱۶]
محمد بن منصور حسینی مؤیدی، لوامع الانوار فی جوامع العلوم و الا´ثار و تراجم اولی العلم و الانظار، ج۱، ص۳۰۳ـ۳۰۴، صعده ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
و دُرَرُ الاحادیث النبویة فی الاسانید الیحیویة نوشته محمد بن محمد بن ابی النجم صعدی (متوفی ۶۴۶) نیز نام برده‌اند. [۱۷]
احمد بن یحیی حسنی، شرح الازهار، ج۱، مقدمه جنداری، ص۴، صنعاء: مکتبة غمضان، (بی تا).
[۱۸]
احمد بن یحیی حسنی، شرح الازهار، ج۱، مقدمه جنداری، ص۱۲، صنعاء: مکتبة غمضان، (بی تا).
[۱۹]
احمد بن یحیی حسنی، شرح الازهار، ج۱، مقدمه جنداری، ص۳۴، صنعاء: مکتبة غمضان، (بی تا).
[۲۰]
احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، قم ۱۴۱۳.
[۲۱]
احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۱۵۲ـ۱۵۴، قم ۱۴۱۳.
[۲۲]
احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۴۶۲، قم ۱۴۱۳.
[۲۳]
احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، ج۲، ص۲۰۷، قم ۱۴۱۳.
۲ - تدوین حدیث اسماعیلیه۲.۱ - نخستین کتاب حدیثینخستین و مفصّل‌ترین کتاب حدیثی اسماعیلیه را قاضی نعمان بن محمد بن حیّون تمیمی (متوفی ۳۶۳) در زمان حکومت المهدی فاطمی (۲۹۷ـ۳۲۲)، پس از ۳۱۲، تألیف کرد و آن را الایضاح نامید. [۲۴]
ادریس عمادالدین قرشی، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار، ج۱، ص۵۶۰، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۹۸۵.
[۲۵]
ویلفرد مادلونگ، مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه، ج۱، ص۲۵۲، ترجمه جواد قاسمی، مشهد ۱۳۷۵ش.
او این کتاب را در ۲۲۰ باب تنظیم کرد [۲۶]
اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص۳۳، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ش.
و در آن احادیث فقهی را به روش مقبول و رایج ، با ذکر اسناد آن آورد.وی از این کتاب چند تلخیص تهیه کرد و در آن‌ها سلسله راویان و جزئیات دیگر را حذف نمود. ۲.۲ - تلخیص‌های کتاب الایضاحسه کتاب دعائم الاسلام ، الاخبار ، و الاقتصار ، از جمله تلخیص‌های کتاب الایضاح است که اولی از همه مهم‌تر و مراجعه به آن بیش‌تر است. [۲۷]
نعمان بن محمد قاضی نعمان، کتاب الاقتصار، ج۱، ص۱۰، چاپ محمد وحید میرزا، دمشق ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷.
علمای امامیه نیز به این کتاب، به دلیل احتوای آن بر احادیث شش امام اول و دقت و امانت علمی ، التفات دارند. ۲.۳ - کتاب شرح الاخباردیگر کتاب حدیثی اسماعیلیه، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار تألیف قاضی نعمان است. این کتاب بیش‌تر به احادیث امامان اختصاص دارد. ۲.۴ - مذهب قاضی نعماندر باره اسماعیلی یا اثناعشری بودن قاضی نعمان اختلافات بسیاری وجود دارد. [۲۹]
نعمان بن محمد قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، ج۱، مقدمه حسینی جلالی، ص۲۷۳۵، چاپ محمد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۹۱۴۱۲.
۳ - تدوین حدیث اِباضیه۳.۱ - مؤسسان مذهب اباضیمؤسسان مذهب اباضی ، چون ابوالشعثاء جابر بن زید و صالح بن نوح دهّان و حَیّان بن اعرج ، از محدّثانی بودند که نام آنان در کتاب‌های حدیثی بسیار آورده شده است. ۳.۲ - جابر بن زیدجابر بن زید (متوفی ۹۳)، که اباضیه او را از فقها و امامان خود می‌دانند و از تابعان به شمار می‌رفت، در تدوین و گردآوری احادیث پیامبر اکرم که از صحابه شنیده بود می‌کوشید. ۳.۲.۱ - کتاب جابر بن زیدکتابی با عنوان دیوان ، مشتمل بر احادیث پیامبر و فتواهای جابر، به وی منسوب است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه هارون الرشید، خلیفه عباسی ، موجود بوده است. [۳۰]
احمد بن سعید درجینی، کتاب طبقات المشائخ بالمغرب، ج۱، ص۸۱ـ۸۲، چاپ ابراهیم طلای، الجزائر (۱۳۹۴/ ۱۹۷۴).
[۳۱]
عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۹، ترجمه میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
[۳۲]
عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، ترجمه میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۳.۳ - الجامع الصحیحمهمترین و اصلی‌ترین مجموعه حدیثی اباضیه، الجامع الصحیح یا مسند ربیع بن حبیب است. ۳.۳.۱ - معرفی ربیعربیع، شاگرد و جانشین ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه تمیمی و مهم‌ترین راوی او بود. ابوعبیده خود شاگرد جابر بن زید بود و از مشایخ و امامان اباضی در قرن دوم به شمار می‌رفت. [۳۳]
عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۹۵ـ۱۰۹، ترجمه میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
[۳۴]
معجم اعلام الاباضیة من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، تألیف محمد بن موسی باباعمی و دیگران، ج۲، ص۴۱۸ـ۴۱۹، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالمغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
۳.۳.۲ - اعتبار الجامع الصحیحالجامع الصحیح ربیع در اعتقاد اباضیان صحیح‌ترین و متقن‌ترین جامع حدیثی ، و پس از قرآن معتبرترین کتاب بوده است. [۳۵]
صابر عبدالرحمان طُعَیمه، الاباضیة: عقیدةً و مذهباً، ج۱، ص۱۰۶، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۳.۳.۳ - ترتیب المسندابویعقوب وارجلانی (متوفی ۵۷۰) آن را به روش موضوعی مرتب کرده و ترتیب المسند نام نهاده است و در آن، علاوه بر احادیث فقهی ربیع بن حبیب ، احادیث مرسل جابر بن زید از پیامبر را نیز آورده است. به گفته ربیع بن حبیب شمار احادیثی که اباضیه از پیامبر اکرم نقل کرده‌اند و نزد آنان توثیق شده، چهار هزار حدیث است؛ نهصد حدیث در « اصول » ( عقاید و مبانی) و بقیه در آداب و احکام . [۳۶]
عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۹ـ۱۳۰، ترجمه میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۳.۴ - کتب ابوغانمدر اواخر قرن دوم ابوغانم بشر بن غانم خراسانی (متوفی ح۲۰۰)، عالم اباضی اهل خراسان که در بصره نزد شاگردان ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه درس خوانده بود، دو کتاب با نام المدونه نوشت و در آن احادیث نبوی و آرای عالمان اباضی را با ذکر اسناد آن‌ها جمع‌آوری و تدوین کرد. [۳۷]
عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۳۳، ترجمه میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
کتاب حدیثی دیگر ابوغانم خراسانی ، احتمالاً الدیوانُ المعروضُ علی علماء الاباضیة است که در آن روایات قَتادة بن دعامة سَدُوسیِ تابعی ، در هفت بخش جمع و تدوین شده است. [۳۸]
عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۳۶ـ۱۳۷، ترجمه میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۳.۵ - دیدگاه اباضیه در تدوینگفتنی است که اباضیان چندان تأکیدی بر تدوین آثار مستقل حدیثی نداشته‌اند، از آن‌رو که احادیث نبوی را که صحابه پیامبر نقل کرده‌اند، بر پایه ضوابط و عقاید کلامی خود می‌پذیرفته‌اند. [۳۹]
ابن جعفر، الجامع، ج۱، مقدمه عامر، ص۹، چاپ عبدالمنعم عامر، ج ۱، عمان (۱۹۸۱).
۴ - آرای خاورشناسان در تدوین حدیثخاورشناسان در باره حدیث و تدوینِ آن، روش‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی دارند. ۴.۱ - گولدتسیهرگولدتسیهر در جلد دوم کتاب مطالعات اسلامی بتفصیل به ارائه دیدگاه شکاکانه خویش پرداخت. تحقیقات وی عمدتاً متأثر از آرای اشپرنگر است. به نظر اشپرنگر، این‌که حدیث اصولاً علمی شفاهی بوده خرافه مردودی بیش نیست. گولدتسیهر نیز بر این نظر بود، اما اصرار می‌ورزید که گرایش‌های کلامی و تردیدهای دینی مایه بی‌رغبتی به نگارش حدیث شده است. او دخالت مسائل سیاسی را در این امر بسیار برجسته جلوه می‌داد. اغلب خاورشناسان نتیجه گیری‌های گولدتسیهر را دارای اعتبار قطعی می‌انگارند و در مسائل اصلی و جزئیات، به ارجاع به وی بسنده می‌کنند. [۴۰]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۱۱۷ـ ۱۱۸، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴.۲ - یوزف شاختپنجاه سال پس از گولدتسیهر، یوزف شاخت به رغم ارائه تصویری دقیق‌تر و پیچیده‌تر که مبتنی بر بینشی مفید در باره اِسنادها بود، در کتاب مبانی فقه اسلامی همچون گولدتسیهر بر دیدگاه شکاکیت تأکید ورزید و همین رأی را از منظری دیگر تأیید و تقویت کرد. اثر وی نقطه عزیمتی برای تمام مطالعات حدیثیِ سپسین در غرب به شمار می‌آید. ۴.۳ - نقد روش گولدتسیهر و یوزفدر مقابل این دیدگاه، افرادی همچون نبیّه اَبوت در مطالعاتی در باب نخستین پاپیروس‌های عربی ، جلد دوم : روایات و تفاسیر قرآنی،فؤاد سزگین در تاریخ نگارش‌های عربی و محمدمصطفی اعظمی در دراسات فی تدوین السنة النبویة و دو کتاب دیگر خود دیدگاه‌های گولدتسیهر را نقد کردند و اعظمی در آثارش بویژه به نقض آرای شاخت پرداخت. در نقد روش گولدتسیهر گفته‌اند که او از تفاوت ظریفِ تدوین و تصنیف غفلت ورزیده و ضعف و کاستی‌های منابع تحقیقی که در دسترس داشته، موجب آشفتگی در استنباط‌هایش شده است و نبودِ ربطی وثیق میان آن‌ها معنای بسیار متفاوتی به اطلاعات نخستین وی داده است. دیگر آن‌که روش وی و شاخت این نقیصه بزرگ را دارد که تأثیر فراگیر قرآن و تفاسیر آن را ــ که عمدتاً روایی‌اند ــ بر تمام فعالیت‌های فکری قرون نخستین اسلامی نادیده گرفته‌اند. [۴۱]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۲]
مرتضی کریمی نیا، «تکوین و تکامل تفسیر در نخستین سده های اسلامی: نگاهی به کتاب هربرت برگ»، ج۱، ص۲۹ـ۳۰، آینه پژوهش، سال ۱۲، ش ۳ (مرداد ـ شهریور ۱۳۸۰).
هم‌چنان‌که آن‌ها از حرکت حدیثی اصحاب امامان شیعه ، بویژه از آن‌رو که با اهتمام و نظارت خود امامان صورت می‌گرفته است، غفلت یا تغافل کرده‌اند. همچنین هربرت برگ در تکوین و تکامل تفسیر در نخستین سده‌های اسلامی (انگلستان ، ۲۰۰۰) که بتفصیل به سیر تحول آرای خاورشناسان در باره حدیث ، تدوین آن، اِسنادها و بویژه سندیت احادیث در تفاسیر پرداخته، در نقد روش گولدتسیهر نوشته است که وی جز پاره‌ای کلیات در باره سیر قهقرایی اسناد، هیچ‌گونه روش دقیق و روشنی ارائه نمی‌کند. ۵ - فهرست منابع(۸۷) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۸۸) ابن جعفر، الجامع، چاپ عبدالمنعم عامر، ج ۱، عمان (۱۹۸۱). (۸۹) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷. (۹۰) محمد ابوزهره، الامام زید: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، بیروت (۱۳۷۸/ ۱۹۵۹). (۹۱) ادریس عمادالدین قرشی، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۹۸۵. (۹۲) احمد بن یحیی حسنی، شرح الازهار، صنعاء: مکتبة غمضان، (بی تا). (۹۳) احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، قم ۱۴۱۳. (۹۴) محمد بن منصور حسینی مؤیدی، لوامع الانوار فی جوامع العلوم و الا´ثار و تراجم اولی العلم و الانظار، صعده ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳. (۹۵) محمد عجاج خطیب، السّنة قبل التدوین، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۹۶) احمد بن سعید درجینی، کتاب طبقات المشائخ بالمغرب، چاپ ابراهیم طلای، الجزائر (۱۳۹۴/ ۱۹۷۴). (۹۷) محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت (بی تا). (۹۸) زید بن علی، مسندالامام زید، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا). (۹۹) صابر عبدالرحمان طُعَیمه، الاباضیة: عقیدةً و مذهباً، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶. (۱۰۰) محمد بن عمر فخررازی، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۹. (۱۰۱) نعمان بن محمد قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲. (۱۰۲) نعمان بن محمد قاضی نعمان، کتاب الاقتصار، چاپ محمد وحید میرزا، دمشق ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷. (۱۰۳) ویلفرد مادلونگ، مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد ۱۳۷۵ش. (۱۰۴) اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ش. (۱۰۵) معجم اعلام الاباضیة من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، تألیف محمد بن موسی باباعمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالمغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰. (۱۰۶) عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ترجمه میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱. (۱۰۷) حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰. (۱۰۸) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۰۹) مرتضی کریمی نیا، «تکوین و تکامل تفسیر در نخستین سده های اسلامی: نگاهی به کتاب هربرت برگ»، آینه پژوهش، سال ۱۲، ش ۳ (مرداد ـ شهریور ۱۳۸۰). ۶ - پانویس
۷ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تدوین حدیث مذاهب اسلامی»، شماره۳۳۸۶. |