شهرستان بردسکن

• بخش مرکزی شهرستان بردسکن
  • دهستان کنارشهر
  • دهستان کوهپایه

شهر: بردسکن

• بخش شهرآباد
  • دهستان جلگه
  • دهستان شهرآباد

شهر: شهرآباد

• بخش انابد
  • دهستان درونه
  • دهستان صحرا

شهر: انابد

شهرستان بردسکن در حاشیه شمالی کویر نمک، بین ۵۶ درجه و ۱۴ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۱۵ دقیقه طول و ۳۴ درجه و ۴۲دقیقه عرض جغرافیائی گستردگی دارد. این شهر بخاطر داشتن باغات میوهای فراوان (انگور، انار، انجیرو..) به شهر میوه‌های بهشتی شهرت دارد. شهرستان بردسکن با مساحت تقریبی ۷۶۶۴ کیلومتر مربع واقع بر گستره جغرافیایی استان خراسان رضوی از سمت شمال با شهرستان سبزوار و شهرستان ششتمد، از شرق با شهرستان خلیل‌آباد و کاشمر، از شمال شرقی با شهرستان کوهسرخ، از جنوب با شهرستان طبس در استان خراسان جنوبی و از غرب با شهرستان شاهرود در استان سمنان محدود بوده و مرکز آن شهر بردسکن در ۵۷ درجه و ۵۷ دقیقه طول و ۳۵درجه و ۱۵ دقیقه عرض جغرافیائی و در فاصله ۲۶۵ کیلومتری جنوب غربی مشهد مقدس قرار دارد.

نواحی شمالی بردسکن کوهستانی و نواحی جنوبی و مرکزی آن جلگه ای است و هوای آن به سبب نزدیکی با کویر، خشک است. میانگین بارندگی سالانه آن ۱۵۰ میلی متر می باشد. دمای هوای شهر بردسکن در گرمترین روزهای تابستان تقریبا به ۴۵ درجه و در سردترین شب های زمستان به ۵ درجه سانتی گراد زیر صفر می رسد.

ارتفاع این شهر از سطح دریا ۹۸۵ متر است و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای ۳ مرکزی، انابد و شهرآباد، هفت دهستان و سه شهر (بردسکن، انابد و شهرآباد) و ۳۹۳ روستای دارای سکنه و خالی از سکنه می‌باشد. شهرستان برداسکن تا سال ۱۳۷۴ بخشی از شهرستان کاشمر بوده‌است.

شهرستان بردسکن در حاشیه جاده ترانزیتی بردسکن - سبزوار واقع شده‌است. این جاده، استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و شهرستان‌های جنوبی استان خراسان رضوی را به تهران متصل می‌کند. در حوزه ریلی این شهرستان در مسیر راه‌آهن در حال ساخت سبزوار - کاشمر قرار دارد. در صورت بهره برداری از این خط، شهرستان بردسکن به راه آهن سراسری تهران- مشهد و راه آهن سراسری مشهد- بندرعباس متصل می شود.

شهرستان بردسکن دارای گذشتهٔ تاریخی چندین هزار ساله می‌باشد. برج فیروزآباد از یادگارهای دورهٔ سلجوقیان، برج علی‌آباد مربوط به دورهٔ ایلخانیان و آثار بی‌شمار دیگر شهرستان از جمله تپه‌های چوپان مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد نشان از دیرینگی منطقه دارد.

عصر سربداران

اسناد تاریخی نشان می دهد که ترشیز(از جمله بردسکن) در دوره حکومت سربداران یکی از مناطق مهم و پررونق این حکومت بوده و در اوج آبادانی قرار داشته است. فقر فرهنگی ایلخانان و نارضایتی مردم ایران از بازماندگان حکومت ایلخانی و از جهتی برخوردهای نادرست ایلخانان مغول با مردم ایران زمینه یک سری مخالفت های ریشه ای را علیه آنان برانگیخت. در زمان آخرین ایلخانان مغول سلطان ابوسعید بهادرخان و در اواخر حکومت او عده ای از مردم روستای باشتین از توابع بیهق(سبزوار امروزی) علیه ایلخانان شورش کردند. آنان اعلام کردند سر به دار می دهند اما تن به ذلت نمی دهند. در سال ۷۳۷ ه شخصی با نام عبدالرزاق را به عنوان امیر خود برگزیدند. پتروشفسکی نوشته است: «در قرن چهاردهم(قرن هشتم ه.ق) خروج سربداران از لحاظ وسعت و از نظر تاریخی مهم ترین نهضت آزادی خاورمیانه و بلاتردید تأثیر حتمی در جنبش های دیگر که از لحاظ وضع اجتماعی شرکت کنندگان و هدف های سیاسی همانند آن بودند، داشته است. از این نهضت به عنوان بزرگترین نهضت ظلم ستیزی و عدالتخواهی ایرانیان در برابر بیگانگان یاد می شود».

سربداران در سال ۷۳۸ هجری قمری قدرت گیری کردند و سبزوار را تسخیر کردند و این شهر را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. در همین ایام مراسم ازدواج «امیر عبدا... مولایی» و دختر «خواجه علاء الدین محمد» در حال برگزاری بود؛ به همین مناسبت هدایای گرانبهایی از ترشیز(از جمله بردسکن) به فرومد فرستاده شد. وقتی خبر حرکت این هدایا(چهل شتر، پارچه، زر و ابریشم) به امیر عبدالرزاق رسید، بلافاصله برادرش مسعود را مأمور توقیف این اموال کرد و او نیز با سلحشوری مأموریت خود را انجام داد و تمامی هدایای ترشیزی را به اردوی عبدالرزاق برد. عبدالرزاق با حمله به گله اسبان سلطان ابوسعید اسب های زیادی ربود و بعد از این به نام خود خطبه خواند.

عبدالرزاق همچنان به توسعه طلبی خود ادامه داده تا بیار(بیارجمند امروزی) که ابتدای مرز بردسکن از ضلع غربی می باشد را تسخیر کرد. بعد از عبدالرزاق، برادرش مسعود حکومت سربداران را به دست گرفت و در واقع رهبر نظامی سربداران مسعود بود و رهبر مذهبی آنان شیخ خلیفه که تعالیم تشیع داشت و شاید از شاگردان صوفیان بود. همین شیعی بودن آن ها در تصرف ترشیز و علاقه مردم این خطه به تشیع بی تأیر نبود. امیر مسعود بخش وسیعی از ایران، ترکمنستان و افغانستان را تسخیر کرد و قلمرو سربداران را از مغرب به ری و از مشرق به هرات از شمال به مرو و از جنوب به ترشیز و یزد رساند. شهر ترشیز توسط امیر مسعود گشوده شد وی قلاع ترشیز را زیر سلطه سربداران قرار داد. با این اقدام منطقه ترشیز در مسیر توسعه و آبادانی قرار گرفت

توسعه فتوحات سربداران را باید مدیون مسعود دانست. وی توانست تا سال ۷۴۵ م محدوده وسیعی را زیر تسلط سربداران بگیرد و بازماندگان ایلخانان تاب مقاومت با وی را نداشتند. آخرین امیر سربداران خواجه علی موید بود. وی به مذهب تشیع علاقه بسیاری داشت و بدان تعصب می ورزید. در دوره او مردم آزادی زیادی داشتند، یکی از مهم ترین اقدامات وی تسخیر ترشیز، قهستان(بیرجند و نهبندان کنونی)، طبس و گیلکی بود وی با تصرف این شهرها از سرخس تا دامغان را زیر سیطره خود گرفت؛ در این راه وی ارغون شاه را شکست داد و متواری کرد. از حوادث دیگر دوران خواجه علی موید تبانی درویش رکن الدین با شاه شجاع در سال ۷۷۹ ه.ق است که آنان سبزوار را گرفتند. گرچه خواجه علی موید توانست با کمک امیر ولی، حاکم مازندران، دوباره سبزوار را پس بگیرد و ترشیز را نیز دوباره تسخیر کند.در این گیر و دار موید یک بار نیز از خواجه سدید- از سدیدیان ترشیز بود- کمک گرفت. در سال ۸۷۲ ه.ق نیز یک بار دیگر خواجه علی موید با کمک شاه شجاع که قبلا به رکن الدین کمک کرده بود، ترشیز را تسخیر کرده و به حکومت خویش افزود. با ظهور تیمور و ورود او در سال ۷۸۲ به خراسان خواجه علی موید به تیمور ملحق شد و تا ۷۸۸ ه.ق در رکاب او بود.

در آخرین سال های حکومت خواجه علی موید، آخرین امیر سربداران، مسئله اختلاف خواجه علی موید با امیر ولی است. احتمالا در اواسط سال ۷۶۰ و ۷۷۰ یک سری تغییرات در مرزهای غربی سربداران صورت گرفته است که با مطالعه روی سکه های این دوره بدان دست پیدا کرده اند. سکه های امیر ولی در استرآباد در سال های ۷۵۷، ۷۶۴، ۷۶۳ و سکه های سمنان در سال های ۷۶۸، ۷۶۷، ۷۶۶ قیام امیر ولی را در این سال ها نشان می دهد. یک حمله از طرف امیر ولی و پیر علی باعث عقب نشینی علی موید به سبزوار شده، و حکومت او محدود شده است. امیر ولی سبزوار را نیز محاصره کرد. احتمالا منطقه بردسکن در این گیر و دار به دست امیر ولی افتاده است. زیرا جان ماسون در این که سربداران در زمان حملات امیر ولی جنوب ترشیز را در دست داشته اند شک می کند و این تصور که ترشیز را امیر ولی گرفته باشد را عنوان می کند.

خواجه علی موید مجبور شد در سال ۷۸۲ به تیمور پناهنده شود و از وی کمک بخواهد. از این سال یعنی سقوط سرزمین های سربداران تا حمله تیمور لنگ به ترشیز، حدود دو سال می گذشت و در این مدت خاندان آل کرت که قبلا با خواجه علی موید رابطه خوبی نداشتند، بر خراسان و منطقه بردسکن مسلط شدند. فرمانروای آنان ملک غیاث الدین پیر علی بود که تمامی این مناطق را زیر سیطره خود داشت. غیاث الدین قلعه ترشیز و منطقه بردسکن را به امیر علی سدیدی که از طایفه غوریان بود داد. بنابراین در این بازه زمانی اسم سه شخص دیده می شود که البته بعضی به اشتباه آن ها را یکی می دانند. یعنی در آخرین سال های عمر حکومت سربداران خواجه علی موید بر ترشیز حکومت می کرد. از دوره تلافی وی با تیمور به بعد، امیر ولی حکومت ترشیز را گرفت و بعد امیرعلی سدیدی به حکومت ترشیز رسید. در واقع در مدت دو سال از ۷۸۲ تا ۷۸۴ این سه نفر به ترشیز(از جمله بردسکن) حکومت می کرده اند. نکته قابل تأمل آنکه یاقوت ترشیز(از جمله بردسکن) را پررونق و آباد با میوه های فراوان معرفی کرده و ادعا می کند ترشیز ۲۲۶ روستا دارد. ابن اثیر نوشته است: «از این شهر دانشمندان بسیار برخواسته اند» بغدادی، آن را منطقه ای با روستاهای زیاد معرفی کرده است و از روستای خارزنج که خرابه های آن در شمال خلیل آباد است سخن رانده است. تا پیش از حمله تیمور و ویران کردن ترشیز این شهر همچنان به حیات خود ادامه داد اما یورش تیمور باعث تغییرات عمده در این منطقه شد.

در شهرستان بردسکن معادن متعدد طلا، آهن، سرب، روی، مس و قلع و کانی‌های گچ و مرمر وجود دارد و مهم‌ترین معادن سرب، روی، مس و قلع آن در معادن تکنار، در ۲۸ کیلومتری ده زنگالو و ۶۱ کیلومتری شمال غربی بردسکن، قرار دارد که سنگ معادن آن به خارج از کشور صادر می‌شود.

از سوغات و ارمغان‌های شهرستان بردسکن می‌توان به انواع گلیم‌ها و قالیچه‌های خوش نقش و نگار اشاره کرد. همچنین گیوه‌های دست دوز و سبدهای حصیر باف این منطقه مورد توجه گردشگران و مسافران می‌باشد. بردسکن دارای محصولات باغی معروفی از جمله انار، انجیر، انگور، پسته و گردو است، کشمش و خشکبار این منطقه از شهرت بسزایی بر خوردار است. زعفران و زیره نیز جزو سوغات مهم این شهرستان به‌شمار می‌روند.

مردم شهرستان بردسکن به زبان فارسی خراسانی و با گویش سبزواری صحبت می‌کنند. مردم این شهرستان شیعه مذهب هستند.

در شمال شهرستان بردسکن رشته کوه‌های کوهسرخ با جهت شرقی غربی قرار دارد این رشته کوه از مرز افغانستان شروع و تا کوه‌های کوه میش شهرستان ششتمد ادامه دارد. این رشته به رشته کوه نیمه جنوبی خراسان رضوی نیز معروف است. رشته کوه «کوهسرخ» از ۱۱/۵۸ تا ۵۷ طول شرقی در شهرستان بردسکن واقع است و این رشته کوه تا شهرستان‌های کوهسرخ، خلیل‌آباد، کاشمر، تربت حیدریه، خواف و تربت جام ادامه دارد. کوه سرتنگل با ۲۰۵۰ متر بلندا که این قله در دهستان کوهپایه واقع است و دهانه معروف بیجورد میان این قله و کوه بیجورد واقع است و کوه‌های دیگری به نام‌های کوه پتور دارو، کوه سیر، کوه عاشقان، کوه آهوبم و قله کمر تاجی در جنوب غربی شهرستان واقع است.

کوه‌های بَغل باغ (بقل باغ)، پِتُوگوژ دارو و باغدشت (بلندترین قله ترشیز ۲٬۴۸۳ متر) و کمر سیاه و قلعه چوق در مشرق و شمال، و کوه‌های زُوبَر (بلندترین قله ۱٬۸۵۰ متر) و چاه حیدر، و چاه نمک و چشمه زاغ در شمال، و کوه‌های آغُل کفتار، دل کن، کمر کاسه (یا کرم کَسه) و لاخ برقشی (برغشی)، قره سیاه چو (بلندترین قله ۲٬۱۳۱ متر)، سرهنگی و سفید در جنوب، و کوه یخاب (بلندترین قله ۱٬۶۵۰ متر) در مغرب آن قرار دارد. یک رشته کوه نیز در مرکز شهرستان با جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی (بلندترین قله گُرتیجو یا گورتیجو ۱٬۹۰۷ متر) امتداد دارد. آبادی‌های شهرستان بیشتر در دره‌های این کوه‌ها واقع شده‌اند که جنگل‌های تُنُک دارد. بردسکن از پوشش گیاهی، گز و تاق و بُنه و بادام کوهی و گاوزبان و کتیرا دارد. اراضی مزروعی این شهرستان با رودهای موسمی مانند: بردسکن، بُرجک، دهن قلعه و چشمه‌ها و چاه‌ها آبیاری می‌شود.

آثار ثبت‌شده

مناظر طبیعی

غار سیر

غار سیر در روستای سیر از توابع بخش مرکزی شهرستان بردسکن قرار دارد. غار سیر ۶۴ متر طول دارد و دارای ۲ دهانه ورودی است که به فاصله نیم متر روی هم قرار گرفته‌اند. این غار در دوران گذشته مسکونی بوده و به عنوان پناهگاه از آن استفاده می‌شده‌است. داخل آن دیواره‌های سنگی و ساروجی مربوط به اتاق و منبع آب باقی مانده‌است.

دهانه بیجورد و آبشار سربرج

دهانه بیجورد یکی دیگر از مناطق مفرح و خوش آب و هوای شهرستان بردسکن می‌باشد که در شمال این شهرستان در میانه کوه‌ها و کوهپایه‌های بیجورد واقع شده‌است؛ و در کنار جاده بین‌المللی قرار داردو دو چنار بزرگ به ارتفاع تقریبی پنجاه متر دارا می‌باشد و چندین هزار رهگذر و مسافر و توریست از منطقه تفریحی بیجورد دیدن می‌کنند و از هوای بسیار معتدلی دارا می‌باشداین منطقه بسیار سر سبز و خرم بوده و به علت داشتن چشمه‌ها و آب فراوان از پوشش گیاهی ویژه‌ای برخوردار است. از سایر جاذبه‌های طبیعی بردسکن می‌توان به آبشار سربرج اشاره کرد که در ناحیهٔ شمالی بردسکن واقع شده‌است.

دهانه آب درونه

دره سرسبز و زیبای دهانه آب در فاصله ۶۰ کیلومتری غرب شهر بردسکن و ۱٫۵ کیلومتری روستای درونه در محدوده منطقه حفاظت شده درونه واقع است. جویباری جاری، آبشارهای دل‌انگیز و چشمه‌های جوشان در آغوش کوه زرد و در کنار قلاع تاریخی گورا و دختر، محیطی دیدنی و خاطره انگیز برای گردشگران و محلی برای انس و الفت با طبیعت و میراث کهن فرهنگی است.

کفه نمکی بردسکن

منطقه طبیعی کفه نمک در جنوب شهرستان بردسکن و در ۱۲ کیلومتری جنوب روستای رحمانیه در بخش شهرآباد قرار دارد این پهنه نمکی از سطح دریاهای آزاد ۸۰۵ متر ارتفاع دارد و با وسعت تقریبی ۷۸۸۸ هکتار متعلق به دوران سوم (کرتاسه) و چهارم (آئوسن) زمین‌شناسی است که با جهتی شمال شرقی ـ جنوب غربی در جنوب شهرستان بردسکن واقع شده و به‌طور کلی اتفاقات زمین‌شناسی منطقه موجب پدید آمدن چشم‌اندازی زیبا از طبیعت بیابانی ـ کویری و رسوبات تبخیری نمکی شده‌است.

جلوه‌های زیبای بلورهای نمک در حال شکل‌گیری، تراکم ساختاری بلورهای نمک بر روی شنزارها، ایجاد چاله‌های نمکی و حوضچه‌های آب حاصل از تعریق خاک از دیگر ویژگی‌های منحصر به فرد این زیستگاه طبیعی است و آن را در کشور و منطقه به یک زیستگاه منحصر به فرد تبدیل کرده‌است.

کفه نمکی بردسکن در سال ۱۳۹۰ به عنوان نخستین اثر طبیعی از استان خراسان رضوی در فهرست آثار تاریخی، طبیعی و معنوی ایران به ثبت رسید.

منطقه حفاظت شده درونه

منطقه حفاظت‌شده درونه با وسعت ۶۶٬۷۲۶ هکتار در غرب شهرستان بردسکن و نزدیک به منطقه حفاظت شده توران واقع شده‌است. این منطقه یکی از زیستگاه‌های یوزپلنگ آسیایی است که در تیر ماه ۱۳۹۱ برای اولین بار از یک قلاده یوز آسیایی توسط سعید شفیعیان محیط بان این منطقه در این منطقه عکس‌برداری شده و این ثبت در چند ماه بعد در همان سال مجدد تکرار شد. همچنین در سال ۱۳۹۳ نیز حضور چهار قلاده یوز در این منطقه اعلام و ثبت شد

پناهگاه حیات وحش دشت لاغری

پناهگاه حیات وحش دشت لاغری بردسکن در بخش انابد در شمال غربی این شهرستان واقع شده‌است. منطقه دشت لاغری طی مصوبه شماره ۳۶۳ شورای عالی محیط زیست در مورخ ۱۳۹۱/۲/۳۱ با وسعت ۲۶۲۱۳ هکتار به عنوان پناهگاه حیات وحش به مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوست. پناهگاه حیات وحش دشت لاغری بردسکن یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان وحشی نظیر زاغ بور (زاغ ایرانی)، هوبره، سیاه سینه، کبوتر چاهی، کبک، تیهو، سنگ چشم و انواع گنجشک سانان است. از پستانداران وحشی این منطقه می‌توان به یوزپلنگ آسیایی، گربه وحشی، گرگ، کفتار، روباه و آهو اشاره کرد.