حائر حسینی

---

حائر حسینی، مقبره امام حسین (علیه‌السلام) و منطقه پیرامون آن را می‌گویند. از این عنوان در باب صلاة سخن گفته‌اند.

۱ - حائر در لغت

---

«حائر» در لغت اسم فاعل از ماده «حیر» به معنای سرگردان می‌باشد. ‌«تحیرالماء» به معنای جمع شدن و دور زدن آب است. «اجتمع و دار» ‌ لغت «حیر» مخفف حائر، به معنای مکانی است که آب در آن سرگردان است. ‌ نیز آمده است. ‌حایر از نام‌های سرزمین کربلا نیز هست. امروزه کلمه «حائر» به مکان قبر و محدوده تربت امام حسین (علیه‌السّلام)، اطلاق می‌شود. ‌

۲ - منظور از حائری

---

اشخاص منسوب به این مکان، حائری (حایری) خوانده می‌شوند.

۳ - تاریخچه اطلاق حائر

---

نخستین بار، واژه حائر در احادیثی از امام صادق (علیه‌السلام) (شهادت در سال ۱۴۸) درباره آداب و فضیلت زیارت امام حسین (علیه‌السلام) ، بر محوطه محصور پیرامون بنای مرقد آن حضرت، اطلاق شد.
به‌ تدریج، کاربرد این واژه در میان شیعیان، رواج یافت و مرقد مذکور و محدوده پیرامون آن، به حائر حسین و حائر حسینی معروف شد.

۴ - وجه تسمیه حرم به حائر

---

در زمان قدیم هر بنای عمومی‌ای که به منظور پناهنده شدن یا اجتماع کردن در آن ساخته می‌شد، آن را «حائر» می‌نامیدند. ‌ درباره سبب حائر نامیده شدن حرم حسینی و رواج این واژه، چند قول مطرح شده است:

۴.۱ - وجه اول

متوکل عباسی (که دوران حکومتش از سال ۲۳۲ تا ۲۴۷ بوده است)، به علت دشمنی با امام علی (علیه‌السّلام) و شیعیان آن حضرت، از همه مشهورتر آن است که پس از فرمان متوکل عباسی در سال ۲۳۶ هجری، مبنی بر ویران کردن بنای روی قبر امام حسین (علیه‌السّلام) و خانه‌های اطراف آن را صادر کرد. و آب نزدیک قبر ایستاد و آن را فرا نگرفت. (حارَالماء) و از این‌رو، این مکان به حائر شهرت یافت. دستور تخریب قبر ‌وی دستور داد قبر را شخم بزنند و بذر بپاشند و آبیاری کنند و مردم را از رفتن به آن جا منع کنند. ‌

۴.۲ - وجه دوم

ولی برخی این وجه را نپذیرفته‌اند، زیرا: اولا، به استناد احادیث امام صادق (علیه‌السلام)، پیش از زمان متوکل به این مکان، حائر گفته می‌شده است. دوم آن‌ که در اوایل قرن دوم، پیرامون محوطه مرقد مطهر، دیواری بنا شد و به نظر می‌رسد ایجاد این حصار، احتمالاً در دوره امویان، برای آن بود که بازرسی زائران حرم، سهل‌تر باشد.

۴.۳ - وجه سوم

وجه سوم شهرت واژه حائر را، آن دانسته‌اند که کاربرد این کلمه رمزگونه، از حساسیت بنی‌امیه درباره زائران حرم حسینی می‌کاست و با معنای لغوی واژه هم مطابقت داشت.
امروزه مدفن آن حضرت به حرم حسینی و روضه حسینی معروف است.

۵ - قداست حائر

---

حائر حسینی که در واقع گنبد و بارگاه شهدای کربلا است، از تقدس بسیار بالایی برخوردار است. ‌ابن ابی‌جمهور می‌نویسد: حائر حسینی یکی از بقعه‌های شریفی است که خداوند آن را به فضل و شرف اختصاص داده است. ‌احسایی، محمد بن علی، (ابن ابی جمهور).

۵.۱ - استجابت دعا

بر اساس روایتی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حائر حسین (علیه‌السّلام) بسیار مقدس و عبادت در آن فضیلت فراوان دارد. ‌آن حضرت فرمود: در زیر گنبد و قبه او -امام حسین (علیه‌السّلام) دعاها و خواسته‌ها به اجابت می‌رسد و تربت او شفابخش است. ‌خداوند پیشوایان معصوم را از نسل او قرار داده است و در روایتی دیگر آمده است: خداوند به جهت شهادت حسین (علیه‌السّلام) چهار ویژگی به آن حضرت اعطا کرده و تربت او را شفا قرار داده است، دعا تحت قبه آن حضرت را مستجاب قرار داده است، ائمه (علیهم‌السّلام) از ذریه او هستند و مدت زمان زیارت زائر آن حضرت، از ایام عمر زائر محسوب نمی‌شود.»

۵.۲ - شفای در تربت

در روایتی دیگر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خطاب به امام حسین (علیه‌السّلام) فرمود: شفاء امتی فی تربتک والائمه من ذریتک.» شفاء امت من در تربت تو و ائمه از ذریه تو هستند. ‌در یکی از زیارات امام حسین (علیه‌السّلام) در روز عاشورا نیز می‌خوانیم: «السلام علی من جعل الله الشفاء فی تربته. ‌السلام علی من الاجابة تحت قبه، السلام علی من الائمه من ذریته» سلام بر کسی که خداوند شفا را در تربت او، اجابت دعا را تحت قبه او و ائمه (علیه‌السّلام) را از ذریه او قرار داده است. ‌

۵.۳ - خوردن تربت

دلیل دیگری که تقدس حائر حسینی را می‌رساند این نکته است که خوردن گل و خاک حائر حسینی (علی رغم حرمت خاک و گل) حرام نیست، بلکه سفارش به خوردن آن شده است. ‌در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) و امام رضا (علیه‌السّلام) آمده است: «اکل الطین حرام... ‌الا طین الحائر، کان فیه شفاء من کل داء و امنا من کل خوف» خوردن گل حرام است، مگر گل حائر که شفای هر دردی و امان از هر ترسی است. ‌

۵.۴ - اتمام نماز

علاوه بر این یکی از مواضعی که نماز در آن می‌تواند کامل خوانده شود، حائر حسینی است. ‌علامه حلی (رحمة‌الله‌علیه) می‌نویسد: «مستحب است نماز را در چهار مورد کامل بخوانند. ‌مسجد الحرام، مسجد مدینه، مسجد کوفه و حائر حسینی. ‌ (فتوای علما در این خصوص با هم تفاوت دارد). ‌

۶ - نگاه معصومین در مورد حائر

---

در برخی از روایات توجه ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) را به «حائر» می‌توان مشاهده کرد. ‌از ابوهاشم جعفری، روایت شده است: امام‌ هادی (علیه‌السّلام) در هنگام مرضش من و محمد بن حمزه را احضار کرد. ‌محمد بن حمزه که زودتر خدمت حضرت رسیده بود، به من گفت: امام پیوسته می‌فرماید: «ابعثوا الی الحائر» فردی را به سوی حائر بفرستید. ‌(تا برای من دعا بخواند و شفای من را بخواهد.) من بر حضرت وارد شدم و عرض کردم: فدای شما شوم من به سوی حائر می‌روم. ‌حضرت فرمود: مخفیانه برو... ‌ابوهاشم می‌گوید: من این امر را به «علی بن بلال» گفتم. ‌علی بن بلال گفت: او به حائر چه کار دارد، در حالی که خود حائر است؟ «ماکان یصنع بالحائر و هو الحائر؟!!»
من دوباره نزد حضرت رفتم و سخن علی بن بلال را گفتم. ‌حضرت فرمود: آیا به تو نگفته‌ام که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خانه خدا را طواف می‌کرد و حجرالاسود را می‌بوسید، درحالی که حرمت نبی و حتی مومن، از حرمت خانه خدا بیشتر است. ‌سپس فرمود: خانه خدا از مواضعی است که خداوند دوست دارد که در آن عبادت شود و من هم دوست دارم که برای من در جایی که خداوند دعا کردن در آن را دوست دارد، دعا شود و «حائر» از آن مواضع است. «ان لله مواضع یحب ان یعبد فیها، حائر الحسین (علیه‌السّلام)، من تلک المواضع» ‌

۷ - ترغیب ائمه به زیارت حائر

---

حرم حسینی نزد شیعیان، حرمت بسیاری دارد. امامان شیعه (علیهم‌السلام)، به رغم تنگناها و سخت‌گیری‌های حاکمان وقت، همواره با ذکر فضیلت کربلا و منزلت رفیع حائر حسینی، شیعیان را به زیارت و بزرگداشت آن ترغیب می‌کردند.
در احادیث متعدد، افزون بر ذکر پاداش اخروی و آثار زیارت حرم امام حسین، آداب حضور در حرم و کیفیت زیارت مزار آن حضرت به‌ تفصیل بیان شده است.

۸ - تعیین محدوده حائر در احادیث

---

در احادیث منقول از امام صادق (علیه‌السلام)، محدوده حرم (حائر حسینی) به گونه‌های مختلف، مشخص شده است، از جمله با معیارهایی چون فرسخ و ذراع.

۸.۱ - وجه جمع احادیث متعارض

در جمع میان این احادیثِ به‌ ظاهر متعارض، گفته‌اند که همه نواحی مشخص شده در این احادیث، حرم و شایسته احترام‌اند، اما در درجه فضیلت متفاوت‌اند؛ هر ناحیه‌ای که به مدفن امام نزدیک‌تر باشد، شرافت و حرمت بیشتری دارد.

۸.۲ - فواصل برای محدوده حرم

کمترین فواصل ذکر شده در احادیث برای محدوده حرم، ۲۰ و ۲۵ ذراع از مدفن امام است. بر این اساس، قطر تقریبی حائر را ۲۲ متر شمرده‌اند که از یک سو، بنای حرم و محوطه محصور پیرامون آن را در زمان امام صادق (علیه‌السلام) نشان می‌دهد و از سوی دیگر، با دیدگاه کسانی که حائر را فقط شهادت‌گاه (مشهد) و مسجد دانسته‌اند، انطباق دارد.

۹ - تعیین دقیق محدوده حائر

---

اهمیت تعیین دقیق محدوده حائر حسینی، به‌ سبب حکم فقهی خاص آن در مبحث «نماز مسافر» است. این حکم ـ که از احکام اختصاصی حرم مکی، حرم نبوی و مسجد کوفه هم هست ـ جواز و حتی استحباب خواندن نماز کامل برای مسافری است که کمتر از ده روز در این مکان‌ها اقامت می‌کند. این، فتوای مشهور فقهای امامی است، هر چند خواندن نماز شکسته (قَصر) نیز برای چنین فردی جایز است.

۱۰ - تعابیر احادیث از مرقد حسینی

---

در احادیثی که مستند این حکم فقهی است، از ناحیه‌ای که زائر امام حسین (علیه‌السلام) می‌تواند نماز را کامل بخواند، با عناوینی چون حرم، حائر و کنار مدفن (عِندالقَبر) یاد شده است.

۱۱ - حکم فقها در محدوده دقیق حائر

---

برخی فقها ، با استناد به فواصل چند فرسخی که در برخی احادیث برای شعاع حائر، ذکر شده است، حکم اختصاصی مزبور را در همه‌ جای شهر کربلا جاری می‌دانند، اما بیشتر فقها این حکم را تنها در محدوده حائر حسینی به مفهوم خاص آن، که مهم‌ترین نقطه حرم است، پذیرفته‌اند، البته آنان درباره محدوده دقیق حائر، آرای گوناگونی دارند، از جمله:

۱۱.۱ - نظر اول

محدوده مقبره آن حضرت و دیگر شهیدان کربلا، جز حضرت عباس (علیه‌السلام)، که امروزه به آن حرم گفته می‌شود.

۱۱.۲ - نظر دوم

حرم همراه با مجموعه صحن پیش از توسعه آن در دوره صفویان

۱۱.۳ - نظر سوم

فقط روضه مقدّس آن حضرت، که برخی فقها از باب احتیاط بدان قائل شده و حتی رواق و مسجد را جزو حائر ندانسته‌اند. این حکم فقهیِ خاص، شامل روزه نمی‌شود.

۱۱.۴ - نظر چهارم

اطراف ضریح

۱۲ - اقوال فقها

---

اقوال فقها در تعیین حدود حائر به نحوه دیگر هم ذکر شده:
۱) محدوده‌اى که دیوار روضه شریف و مسجد بر آن احاطه دارد.
۲) محدوده زیر گنبد مقدّس.
۳) محدوده زیر گنبد و بناهاى قدیمى (مانند رواق، قتلگاه و خزانه) محیط بر آن.
۴) آنچه دیوارهاى صحن بر آن احاطه دارد؛ شامل صحن از چهار طرف و ساختمان‌هاى متّصل به قبّه منور و مسجد پشت سر آن.
۵) برخى گفته‌اند: قدر متیقّن از حائر، گرداگرد قبر شریف به مساحت ۲۵ ذراع است.
۶) برخى دیگر حائر را محدوده‌اى دانسته‌اند که امروزه نزد عرف- در مقابل رواق و صحن- به آن حرم گفته مى‌شود و قدر متیقّن آن، محدوده‌اى است که دیوار روضه شریف، بر آن احاطه دارد. مسجد پشت سر مقدّس نیز داخل این محدوده است.

۱۳ - محدوده حائر

---

در این که حد حائر چه مقدار است؟، بین علما اختلاف نظر وجود دارد.

۱۳.۱ - قول علامه مجلسی

‌علامه مجلسی می‌نویسد: «برخی آن مقداری که دیوارهای صحن آن را در برگرفته‌اند، حائر می‌دانند که در این صورت صحن مطهر آن حضرت از همه جوانب و ساختمان‌های متصله به بارگاه شریف آن حضرت و مسجدی که پشت سر آن حضرت است، را شامل می‌شود. ‌برخی تنها قبه (بارگاه) شریف آن حضرت را حائر دانسته‌اند. ‌و برخی نیز قبه و ساختمان‌های متصل به آن همانند مسجد و قتلگاه و خزانه را حد حائر می‌دانند. «فقیل انه ما احاطت به جدران الصحن... ‌و قیل انه القبه الشریفه حسب و قیل هی مع ما اتصل بها من العمارات...» ‌
سپس علامه قول اول را ترجیح داده و می‌نویسد: قول اول آن چیزی است که بین ساکنان محل شهادت (اهالی کربلا) شهرت دارد و آن‌ها این امر را از پیشینیان خویش گرفته‌اند. ‌علاوه بر این، ظاهر کلمات اصحاب (امامیه) نیز همان قول را می‌رساند. ‌البته علامه مجلسی معتقد است: مجموع صحن قدیم، حائر است و آن بخشی که در دوره صفویه به حرم اضافه شده، جزء حائر نمی‌باشد. ‌

۱۳.۲ - قول شیخ مفید

شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه) معتقد است: حائر حسینی، به جز قبر شریف حضرت عباس (علیه‌السّلام)، همه شهداء را شامل می‌شود. ‌ایشان پس از بحث در خصوص حضرت عباس (علیه‌السّلام) در خصوص سایر شهدای کربلا می‌نویسد: اما اصحاب امام حسین (علیه‌السّلام) کسانی که با او به شهادت رسیدند و در اطراف آن حضرت دفن شده‌اند، ما شک نداریم که در محدوده حائر جای دارند.» «فاما اصحاب الحسین (رحمة‌الله‌علیه)، الذین قتلوا معه، فانهم دفنوا حوله... ‌انا لا نشک ان الحائر محیط بهم»

۱۳.۳ - قول صاحب جواهر

محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) نیز همین نظر را پذیرفته و در واقع محدوده حرم آن حضرت را به عنوان حد «حائر» معرفی می‌کند. «اما حد الحائر ما دار سور المشهد و المسجد علیه دون ما دار سور البلد... ‌قد ذکر شیخنا المفید... ‌و الحائر محیط بهم الا العباس» ‌

۱۳.۴ - قول شیخ عباس قمی

شیخ عباس قمی نیز می‌نویسد: ظاهر آن است که حائر به مجموع صحن قدیم، جز آن چه در دوره صفویه تجدید شد، اطلاق می‌شود. ‌

۱۳.۵ - قول علامه حلی

علامه حلی (رحمة‌الله‌علیه) نیز محدوده داخلی دیوارهای حرم را حائر می‌داند. «ما دار سور المشهد» ‌
بنابراین به نظر می‌رسد، هر چند بر اساس گزارش‌های تاریخی، آب، تنها «قبر» شریف آن حضرت را فرا گرفته است، اما علما محدوده حائر را فراتر از قبر آن حضرت دانسته‌اند. ‌

۱۴ - حکم فقهى نماز در حائر

---

بنابر مشهور، حائر حسینى از جمله چهار مکانى است که مسافر، مخیّر است نمازهاى چهار رکعتى را در آن‌ها تمام یا قصر بخواند؛ هرچند تمام خواندن افضل است.

۱۴.۱ - دایره وسعت حکم تخییر

الف) برخى، حکم تخییر را در تمام شهر کربلا ثابت دانسته‌اند.
ب) برخى دیگر حکم یاد شده را در حرم جارى دانسته و درباره حرم، چهار احتمال ذکر کرده‌اند:

۱۴.۱.۱ - محدوده حرم

۱) شهر کربلا
۲) محدوده صحن
۳) محدوده رواق و آنچه که حرم شریف را در بر مى‌گیرد.
۴) محدوده‌اى که امروزه حرم نامیده مى‌شود، و قدر متیقّن از لفظ حرم را همین احتمال دانسته‌اند. در نتیجه حکم را تنها در همین محدوده ثابت دانسته و خارج حرم- به مفهوم امروزى- حتّى رواق را مشمول آن ندانسته‌اند.

۱۵ - پیشینه حکم فقهی و احداث بنای حائر

---

این حکمِ فقهیِ خاص، پیشینه احداث بنا بر مزارِ شریف امام حسین (علیه‌السلام) به نخستین سال‌های پس از شهادت ایشان باز می‌گردد و از نصب صندوق و ایجاد سقف و بنایی کوچک، بر روی مدفن تا سال ۶۵، گزارش‌هایی وجود دارد؛ اما ظاهرآ نخستین بقعه حائر حسینی را مختار بن ابو عبیده ثقفی (مقتول در سال ۶۷)، پس از پیروزی در قیام خود برای خون‌خواهی امام حسین (علیه‌السلام)، در سال ۶۶ ساخت.

۱۶ - نمای جغرافیایی بنای اولیه حائر

---

این بنای آجری دو در ورودی و یک گنبد داشت. مقبره دیگر شهدای کربلا در بیرون از آن بنا بود.
برخی احادیث منقول از امام صادق (علیه‌السلام)، درباره آداب و کیفیت زیارت مزار امام حسین (علیه‌السلام) ، نشان‌دهنده بر پا ماندن این بنا تا زمان ایشان است.

۱۶.۱ - اقدامات عمرانی بعدی حائر

در ادوار بعد، اشخاص یا حکومت‌ها اقدامات عمرانی متعددی در حرم و حائر حسینی انجام دادند، از جمله:
۱) ساخت صحن‌ها و رواق‌های جدید یا توسعه آن‌ها
۲) احداث مسجد
۳) ساخت صندوق و ضریح برای مدفن شریف
۴ بازسازی حصار اطراف حرم
۵) تعویض سنگ ‌فرش‌ها
۶) مرمت و زراندود کردن گنبد
۷) تزیین مناره‌ها و دیوارها و رواق‌ها با طلا یا کاشی یا آیینه
۸) اهدای فرش و وسایل روشنایی و ساختن مخزن آب.

۱۷ - رویکرد حکومت‌ها در باب حرم

---

رویکرد حکومت‌ها در مورد عمران حائر حسینی یا تخریب آن، یکسان نبوده است.

۱۷.۱ - در عصر امویان

در عصر امویان، به‌ رغم سخت‌گیری‌های آنان بر زائران مرقد، حائر، تخریب نشد.

۱۷.۲ - در عصر عباسیان

برخی خلفای عباسی، از جمله هارون‌ الرشید و متوکل، بارها بنای حائر را ویران نمودند. متوکل برای محو اثر قبر و بازداشتن مردم از زیارت، دستور داد زمین حائر را شخم بزنند و بر مقبره، آب ببندند.

۱۷.۳ - در دوره آل‌بویه تا قاجاریه

در زمان حکومت‌های آل‌ بویه، جلایریان، صفویه و قاجاریه، برای توسعه و بازسازی و تزیین حرم حسینی، اقدامات اساسی و گسترده‌ای صورت گرفت.

۱۷.۴ - در عصر وهابیان

مهم‌ترین تخریب بنای حرم در دوره‌های اخیر، در سال ۱۲۱۶ و در جریان حمله نخست وهابیان به کربلا روی داد. در این حمله، علاوه بر کشتار بسیاری از مردم، حرم حسینی به ‌شدت تخریب شد و اموال آن به غارت رفت.

۱۸ - رویداد‌های حائر در زبان شعر

---

محمد سماوی (متوفی ۱۳۷۱) در مجالی اللُطف بأرض الطَّف، آبادانی‌ها و ویرانی‌های رخ داده در حائر حسینی را به نظم درآورده است.

۱۹ - منشأ مجاورت علویان با حائر

---

تأکید امامان شیعه (علیهم‌السلام) بر اهمیت بزرگداشت حائر از یک سو و آزادی نسبی در مورد زیارت مرقد امام حسین (علیه‌السلام) در زمان منتصر عباسی (حک: ۲۴۷ـ۲۴۸) از سوی دیگر، موجب شد گروهی از علویان در مجاورت حرم حسینی اقامت گزینند که نخستین آن‌ها ابراهیم مُجاب، فرزند محمد عابد و نوه امام کاظم (علیه‌السلام)، بود. مزار ابراهیم در رواق غربی حرم است. پسر او، محمد حائری، سر سلسله سادات آل‌ فائز در کربلاست که برخی از آنان تولیت حرم حسینی را بر عهده داشته‌اند.

۲۰ - منابع جهت مطالعه

---

• محمد محسن آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/۱۹۷۹ـ۱۹۸۲.
• ابن‌ ادریس حلی|ابن‌ ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی تحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
• ابن‌ سعید، الجامع‌ للشّرائع، قم ۱۴۰۵.
• ابن‌ طباطبا علوی اصفهانی، مهاجران آل‌ابوطالب، ترجمه محمدرضا عطائی، مشهد ۱۳۷۲ش.
• ابن‌ عنبه، عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۳۸۳ش.
• ابن‌ قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، تاریخ مقدمه ۱۳۰۰.
• ابو الفرج اصفهانی، مقاتل‌ الطالبیین، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
• امام خمینی، تحریر الوسیلة، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
• محسن امین، اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• یوسف‌ بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة|الحدائق النّاضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
• مرتضی بروجردی، مستند العروة الوثقی(کتاب الصلاة)، تقریرات درس آیةاللّه خوئی، قم ۱۳۶۷ش.
• محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• احمد خوانساری، جامع‌ المدارک فی شرح المختصر النافع، علق علیه علی‌اکبر غفاری، تهران ۱۳۵۵ش.
• محمد بن محمد زبیدی، تاج‌ العروس من جواهر القاموس، چاپ علی‌شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
• محمد بن مکی شهید اول، ذکری‌ الشیعة فی احکام‌ الشریعة، قم ۱۴۱۹.
• زین‌ الدین‌ بن علی شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۹۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
• محمد کاظم‌ بن عبد العظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
• فخر الدین‌ بن محمد طریحی، مجمع‌ البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ش.
• سلمان هادی طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس(علیهماالسلام)، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
• محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴.
• محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌ الاحکام، چاپ علی‌اکبر غفاری، تهران ۱۳۷۶ش.
• ابو الفضل‌ بن ابو القاسم طهرانی، شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور، تهران ۱۳۷۶ش.
• محمد صادق کرباسی، تاریخ‌ المراقد الحسین و اهل‌ بیته و انصاره، لندن ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
• عبد الجواد کلیدار، تاریخ کربلاء و حائر الحسین (علیه‌السلام)، نجف، چاپ افست قم ۱۳۷۶ش.
• عبد الجواد کلیدار، معالم انساب الطالبیین فی شرح کتاب (سرّالانساب العلویة) لابی نصرالبخاری، چاپ سلمان سید هادی آل‌طعمه، قم ۱۳۸۰ش.
• عبد الحسین کلیدار، بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء، چاپ عادل کلیدار، بغداد ۱۹۶۶.
• محمد رضا گلپایگانی، هدایة العباد، قم ۱۴۱۳.
• محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، بحار الانوار، بیروت ۱۴۰۳.
• محمد باقر مدرس بستان‌آبادی، شهر حسین (علیه‌السلام)، (جلوه‌گاه عشق)، تهران ۱۴۱۴.
• محمد بن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج‌ اللّه علی‌ العباد، قم، دارالمفید.
• محمد بن محمد مفید، کتاب‌ المزار، چاپ محمدباقر موحدی ابطحی، قم ۱۴۰۹.
• احمد بن محمد مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی اصفهانی، قم ۱۳۶۲ش.
• محمد حسن‌ بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ عباس قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.
• احمد بن محمد مهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۶.
• Stephen Hemsley Longrigg، Four centuries of modern Iraq، Beirut ۱۹۶۸.

۲۱ - پانویس

---