زمان تقریبی مطالعه: 40 دقیقه
 

خانه در عربستان




عربستان ، بنابر کاوشهای باستان‌شناسی، تاریخ سکونتگاهها در شبه‌جزیره عربستان تا شش هزار سال پیش و هم‌زمان با جامعه کوچ‌نشینان بوده است.

فهرست مندرجات

۱ - ارتباط میان سکونتگاه های باستانی
۲ - ویژگی های آب و هوای عربستان
       ۲.۱ - تمهیدات مقابله با گرما
۳ - انواع سازه در خانه ها
       ۳.۱ - سنگ در ترکیب با چوب
       ۳.۲ - سنگ
       ۳.۳ - گِل
       ۳.۴ - سنگ و گل
       ۳.۵ - چوب
       ۳.۶ - گچ
۴ - مهم‌ترین بخشهای خانه ها
       ۴.۱ - اندامهای باز و نیمه‌باز
       ۴.۲ - حیاط
       ۴.۳ - اندامهای بسته
       ۴.۴ - صفه
       ۴.۵ - سرداب
۵ - تزیین خانه ها
۶ - ردیف پیوسته لوحه‌های مثلثی شکل
۷ - شکل سنّتی درها در نجد
۸ - گونه‌شناسی و سازماندهی فضایی
       ۸.۱ - گونه درونگرا با حیاط مرکزی
       ۸.۲ - گونه درونگرای چندطبقه
       ۸.۳ - کلبه‌های چوبی
       ۸.۴ - گونه برجی شکل برونگرا
۹ - فهرست منابع
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبع

۱ - ارتباط میان سکونتگاه های باستانی


برخی آثار کشف شده در شهرهایی مانند مکه و مدینه ، ارتباط میان سکونتگاههای باستانی با معماری بومی عربستان را نشان می‌دهد. ساخت‌وساز بناها در عربستان(برخلاف دیگر کشورهای شبه جزیره) پیش از صنعتی شدن بسیار متنوع و واردات مصالح معماری به دلیل سختی حمل و نقل محدود بود.
[۱] ۳، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱.
سازگاری با محیط با به کارگیری روشهای ساخت بدوی و ساده امکان‌پذیر می‌شد. از انواع این ساخت‌وسازهای بومی، خانه‌های سنگی، خشت و گلی، کوخهای گلی با سقف هایی از شاخ و برگ درختان ، و خیمه‌های کوچ‌نشینان از موی شتر و بز و گاه چرم با اسکلتی از تیرهای چوبی است
[۲] جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۸، ص۲۲.
[۳] برهان‌الدین دلّو، جزیرة العرب قبل الاسلام: التاریخ الاقتصادی، ج۲، ص۸.
اغلب خانه‌های مردم فقیر عربستان ساختمان محکمی نداشت، از خشت و گل بود و با استفاده از تنه و شاخ و برگ درختان بنا می‌شد. جمعیت محدود اغنیا در شهرهایی نظیر مدینه، از سنگ و آهک نیز استفاده می‌کردند. خانه‌های آنان بزرگ‌تر بود و فضاهای باز، سایه‌بان، چاه و تنور داشت
[۴] برهان‌الدین دلّو، جزیرة العرب قبل الاسلام: التاریخ الاقتصادی، ج۲، ص۱۲ـ ۱۴.
[۵] جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۸، ص۲۲،.ا، ج۱، ص۱۱۸.


۲ - ویژگی های آب و هوای عربستان


تابستانهای گرم، تابش شدید آفتاب و گردوغبار از ویژگیهای آب و هوای عربستان است. در مناطق حاشیه دریا ، هوا مرطوب است و با نزدیک شدن به مرکز سرزمین، خشک‌تر می‌شود. در نقاط مرکزی، در شبهای زمستان بر اثر بادهای شمالی و شرقی درجه هوا تا حدود صفر کاهش می‌یابد. در مناطق مرتفع جنوب‌غربی، بارانهای شدیدتری می‌بارد تا جایی که گاه در منطقه نجد ، برکه‌های وسیع ایجاد می‌شود. در معماری این مناطق برای مقابله با باران، تمهیداتی از جمله اندودکاریهای ضدآب بر روی دیوارها و لوله‌های زه کشی و اندودکاریهای مجدد ساختمانهای خشتی و گلی به کار گرفته شده، اما رطوبت گاهی در تابستانها در شهرهایی مانند مدینه و مکه، عامل مخرب ساختمانها بوده‌است. به طوری که دیوارها به سبب ضعیف بودن ملاط مخلوط سیمانیِ درونشان و نم کشیدن رو به ویرانی گذاشته‌اند و سنگها در طول زمان از بین رفته‌اند.
[۶] ۸۵، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۳.
در اَبها، خانه‌ها به صورت برجهای گلیِ متوالی ساخته شده‌اند و با ردیفی از سنگهای بیرون‌زده مجزا شده‌اند. همین حالت دیوارها، آنها را از فرسایش بارانهای مکرر حفظ می‌کند.
[۷] Guy T Petherbridge, "Vernacular architecture: the house and society", in Architecture of the Islamic world، ج۱، ص۱۸۲.


۲.۱ - تمهیدات مقابله با گرما


از دیگر تمهیدات مقابله با گرمای عربستان، ایجاد گردش هوا در فضاهای داخلی است. حیاط مرکزی عامل اصلی نوررسانی و تهویه اتاقهاست، اما در منطقه نجد در مرکز عربستان، تهویه اتاقها از طریق بازشوهای دو یا سه تایی انجام می‌شود. این بازشوها به شکل مستطیل یا مثلث درون دیوار نزدیکِ سقف قرار دارند تا مانع دید و ورود غبار معلق در خیابانهای خاکی به اتاق شوند. پنجره‌های کوچک، بادگیرها و پلکان عمودی بین طبقات نیز با خاصیت گردش هوا، گاه با تعبیه محفظه‌های مثلث‌شکل در دیواره‌های پلکان به خنک‌کردن هوا کمک می‌کند.
[۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۵۰.
[۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵۳.
[۱۰] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۷۲.

ساخت‌مایه برگرفته از بستر محیطی بنا و موقعیت جغرافیایی خانه‌ها در این کشور تنوع زیادی دارد. همجواری با دریا، کوه‌های مرتفع، نخلستانها و بیابانهای گرم، موجب دسترسی ساکنان به سنگهای مرجانی، چوب، سنگهای کوهستانی و خشت می‌شود. شیوه‌های ساختمانی خصوصآ در بخشهای کناری و حاشیه شبه جزیره متأثر از همسایگان بوده است. برای نمونه، در مکه و جده الگوهایی از خانه‌های سوری و ترکی و در بخشهایی از جده الگوهای ایرانی به اجرا درآمده است.
[۱۱] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰۹.
.

۳ - انواع سازه در خانه ها


به طور کلی دو گونه ساخت‌مایه در ساختمان های عربستان غالب است، یکی خشت و گِل و دیگری سنگ و چوب . پوششهای سقف نیز اغلب تیر چوبی بوده است. بر این اساس، چند نوع سازه باربر در خانه‌ها وجود دارد :

۳.۱ - سنگ در ترکیب با چوب


سنگهای مرجانی بیش‌تر در جده، ضُباء و الوَجْه و قطیف به کار می‌رفته، اما به دلیل کم دوامی مرجان و شرایط بد آب و هوایی، شواهد تاریخی کمی به جا مانده‌است. بر اساس سنّتی محلی، برای تقویت مرجان از چوبهای صندل استفاده می‌کردند که در اغلب مناطق ساحلی دریای سرخ وجود دارد. صندل در بین ردیفهای افقی بلوکهای مرجانی به فاصله یک تا دو متر تعبیه می‌شد. در حجاز شمالی از این عناصر تقویتی به عنوان حامی یا عضو کمکی (عِضاده) یاد شده است
[۱۲] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۰.
[۱۳] تصویر ۱۷، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸.
[۱۴] تصویر ۱۹، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰.
در هُفوف و احساء نیز، تیرهای چوبی افقی (تنه درخت نخل محلی یا صندل هندی) در میان سنگها برای استحکام بیش‌تر دیوار کار گذاشته می‌شده است. این روش سنّتی که در مکه و طائف و جده به کار می‌رفته، احتمالا در سراسر شبه جزیره عربستان معمول بوده، چنانکه در بخشهای مرتفع یمن نیز دیده شده‌است.
[۱۵] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱.
[۱۶] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۸.


۳.۲ - سنگ


در مناطق مرتفع مغرب و جنوب غربی و نجد شمالی، ساختمانهای سنگی شبیه نمونه‌های حَوْران در شمال اردن و جنوب سوریه دیده شده‌است. در منطقه مرتفع غامِد در جنوب غربی، مصالح اصلی سنگ بوده و به کارگیری چوب و خاک رس نیز ثبت شده است. در نجد مرکزی، سنگ در ستونها و پی استفاده می‌شود. در بعضی شهرها مانند جَلاجِل، سازه خانه‌ها ستونهای سنگی است که در طبقات بالا امتداد می‌یابند و تیرهای افقی وزن سقفها را به آن‌ها منتقل می‌کنند. ارتفاع ستونها در شهرهای مختلف فرق می‌کند. در خانه‌های هفوف و اَحساء، سامانه سازه‌ای به صورت ستون و صفحات سنگی است
[۱۷] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۱.
[۱۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵۳.
[۱۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۹.
و دیوارها غیرباربرند و در آن‌ها قوس نما، طاقچه و پنجره طراحی می‌شود و اگر بازشو نداشته باشند، با نقوش گچی تزیین می‌گردند. پنجره‌ها جفتی‌اند و در شهر قطیف، ستونکی در وسط دو پنجره بار قوس بالای پنجره‌ها را نگه می‌دارد و این مجموعه در قاب مستطیلیِ عقب نشسته‌ای در دیوار جای گرفته است.
[۲۰] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰۳ـ ۲۰۴.

در مناطق شرقی مانند احساء، جنوب غربی مانند بَراقِش، ظفر، اُخدود (نجران) در حضرموت و بخشهای شمالی مانند قریة الفاو در عسیر، ارتفاعات تهامه و تپه‌های پایین دست مکه، مدینه، خیبر و طائف به کارگیری سنگ ارجح بوده است. سنگ آهک در منطقه قطیف نیز به کار گرفته شده است.
[۲۱] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۰.
[۲۲] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸۳.

در مدینه و خیبر، مصالح بنایی سنگ بازالت بوده که در نزدیکی مدینه به دست می‌آمده و در خیبر، بازالت به سبب سیاهی با گل پوشانده می‌شده است.
[۲۳] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، صص۱۱ـ ۱۲.

در دَرعیه، نخستین پایتخت سعودی، نزدیک ریاض ، سنگهای تخت با طرح خفته راسته در ردیفهای خشت به کار رفته و با اندود گل پوشانده شده است. در ارتفاعات جنوب غربی عربستان نیز ساختمانها تمامآ سنگی بوده است.
[۲۴] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲.
[۲۵] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱۱.
[۲۶] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱۳.

گاهی در سقف‌سازی، صفحه‌های مسطح سنگی روی تیرهای گز قرار گرفته و روی سنگها با برگ نخل پوشیده و گل‌اندود شده است. نمونه‌های این سقفهای سنگین اما مستحکم در جَلاجِل، دَرعیه و بنی‌مالک دیده می‌شود.
[۲۷] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵۳.


۳.۳ - گِل


به‌کارگیری گل در عربستان به پیش از اسلام در دره نجران می‌رسد. پیامبر اکرم خانه خود و مسجد النبی را در مدینه با خشت ساخته بود. البته در خانه‌های عربستان، بیشتر خشت خام به کار می‌رفته است. در نجد، حدود یک متر ضخامت در کف و دیوارهای ضخیم مانع انتقال گرما در تابستان و سرما در زمستان بوده است. به دلیل مقاوم نبودن خشت در باران، دولت سعودی دستور منع استفاده از آن را داده است. تنها راه حفاظت بناهای تاریخی گلی، تجدید مداوم لایه‌های گِل است. خشتهای خشک شده در آفتاب در جنوب نجد، تا دوره عباسیان به کار می‌رفته است.
[۲۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲ـ۱۳.
[۲۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۶.

در اغلب نقاط مرکزی، پی با آهک پر شده و زیرسازی سنگی در دو تا سه ردیف، حدود یک متر بالاتر از سطح زمین قرار گرفته است. این شیوه برای اولین‌بار در ریاض و سپس در ساختمانهای اموی و عباسی و بعد در عربستان مرکزی استفاده شده است. رُس که در عمق یک متری سطح زمین یافت می‌شده، در حائل به رنگ سفید یا قرمز، و در منطقه العُلا، در شمال حجاز ، زرد رنگ بوده است.
[۳۰] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲ـ۱۳.

خانه‌های بلند در غرب عربستان و اغلب خانه‌های برجی نجران، با سبک ساختمانی زَبور (رَجهای گلی) که جزء معماری بومی است، ساخته شده‌اند. در این روش، از مصالح ترکیبی گل رس، شن، نی و ردیف قالبهای گلی و بعدها آجری که برای شکل دادن به آن‌ها چوبهایی در بینشان قرار می‌دهند، استفاده می‌گردد و ردیف بلوکها در سراسر محیط خانه چیده می‌شود.

۳.۴ - سنگ و گل


در مناطق مرتفع جنوب غربی عربستان، به دلیل افزایش مقاومت در قسمت پایینی بنا، از سنگ استفاده می‌شود تا از ریزش بنا در لبه‌ها در هنگام بارندگی سنگین، جلوگیری گردد. در شمال ابها، در منطقه طبب، این شیوه استفاده می‌شده است. مصالح اصلی آن خشت و گل بوده و با ردیفهای تخته‌سنگی بین ردیفهای خشت تقویت می‌گردیده‌است. کارگذاشتن صفحه‌های سنگی در گل دیوار، منحصر به عسیر است.
[۳۱] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱۱ـ۱۱۳.
[۳۲] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۱۱.


۳.۵ - چوب


کاربرد چوب به صورتهای سازه‌ای و تزیینی یکی از ویژگیهای بنیادی ساختمان در اغلب شهرهای حجاز بوده است. تیرکهایی از چوب مانگروو با طول متوسط ۸ر۲ متر، از مشرق افریقا و هند و چوبهای وارداتی دیگر مانند ساج و صندل در عربستان کاربرد داشته و در خانه‌های مکه در دوره‌های اولیه اسلام به کار می‌رفته است. در مناطق ساحلی نظیر جده، بیشترین کاربرد چوب در ساخت روشن بوده‌است که تزیینات منحصر به فردی را در نمای خانه‌ها به وجود می‌آورد. در مناطقی نظیر مکه، چوب مورد نیاز را از ساج وارداتی، هرچند که کنده‌کاری در آن دشوار است، تهیه می‌کنند، چون در مقابل حشرات مقاوم است.
[۳۳] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵.
[۳۴] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۸ـ۴۹.

چوبهای بومی، در مناطق مرکزی عربستان به کار می‌رفته است. در احساء و عسیر، شاخه‌های نازک‌تر به سبب داشتن خاصیت کششی به عنوان تیر سقف، در مجموعه دو تا سه تایی به عنوان نعل درگاه و سقیف، و شاخه‌های ضخیم برای تخته‌پوشهای در به‌کار می‌رفته‌اند. از کُنده نخل برای تقویت سقف مسجد مدینه استفاده شده است. در نجران، نخل دونیم شده به صورت دو یا سه تایی زاویه‌دار برای تقویت پلکان گلی استفاده می‌شد. در نجد، علاوه بر چوبهای مذکور، چوب درختان کُنار، توت و عناب و صندل وارداتی از عمان و هند استفاده می‌گردید.
[۳۵] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵.
[۳۶] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸۳.

سقف خانه‌های عربستان به جز بخشی از جده و قطیف (که سقف گنبدی دارند)، تخت و چوبی است. درخت نخل از پرکاربردترین مواد اجرای سقف است. در نجد، تیرهای اصلی سقف از چوب گز و تیرهای فرعی بین این تیرها از چوب نخل است. در مدینه نیز نمونه‌ای سقف با تیرهایی از ساقه‌ها و تخته‌کوبهایی از درخت نخل وجود دارد و سقف خانه‌ها در مکه از ساقه‌های نخل‌پوشیده از برگ نخل ساخته شده است.
[۳۷] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۶.
[۳۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۹۶.
[۳۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۷.
[۴۰] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۹.
حصیرهای بافته شده از برگهای نخل گاهی برای پوشش سقف در خانه‌های نجد، مدینه و ریاض به کار می‌رفته‌اند.
[۴۱] تصویر۲۵، Hisham Mortada, Traditional Islamic principles of built environment, London ۲۰۰۳، ج۱، ص۵۰.
در منطقه هفوف نیز، از تنه‌های درخت حرا در سقف‌سازی استفاده شده‌است.
[۴۲] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۶.
[۴۳] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰۳.


۳.۶ - گچ


گچ به صورت اندود برای حفاظت دیوارها و برای تزیین در طول سواحل خلیج و دریای سرخ از جمله در جده استفاده شده‌است.
[۴۴] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱.

طراحی معماری سنّتی و جداسازی حریم زنان و مردان در خانه‌های عربستان بازتاب حفظ حریم زنان در خانه است. در مغرب و جنوب عربستان، فضاهای خصوصی زنان و مردان در خانه تقسیم‌بندی کلی دارد. در منطقه ساحلی الوجه، برای حفظ حریم خانم خانه، درِ اتاقها به‌گونه‌ای طراحی شده که با ورودی هم‌جهت نباشد.
[۴۵] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱.
[۴۶] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰ـ۳۰.
[۴۷] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۶.
[۴۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۱۱.
در نجد، فضاهای عمومی و خصوصی خانه‌ها ورودیهای جداگانه دارند و مهمانان بدون ورود به حیاط، از راهروی مسقفی که با یک پیچ به حیاط مرکزی می‌رسد، مستقیمآ به مجلس وارد می‌شوند. اگر مجلس به حیاط پنجره داشته‌باشد، آن را برای جلوگیری از دید با بوریا می‌پوشانند. در بعضی نمونه‌ها، مانند شهر حائل، گاه در یک خانه دو بخش جداگانه با فضاهای متفاوت، برای مردان و زنان وجود داشته است. بخش مردان شامل یک مجلس و دو اتاق کوچک‌تر و بخش زنان شامل یک حیاط مرکزی کوچک، یک ایوان و دو پستو در دو طرف بوده‌است و دیوارهای دور بام آن را به تراسی محفوظ برای زنان تبدیل می‌کرده‌اند که از اطراف دید نداشته باشد. از نمونه‌های دیگر رعایت مسئله محرمیت در عربستان، دید نداشتن فضاهای عمومی به فضاهای خصوصی است. گاه نیز برای حریم خانم خانه، پلکان طبقات به هیچ اتاقی دید نداشته است.
[۴۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۵۰.
[۵۰] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۳۶.
[۵۱] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸


۴ - مهم‌ترین بخشهای خانه ها



۴.۱ - اندامهای باز و نیمه‌باز


اندامهای باز و نیمه‌باز خانه، تراسهای بدون سقف از مهم‌ترین بخشهای خانه‌های درونگرای منطقه ساحلی دریای سرخ برای استراحت در شب است. در جده، تراسها مسقف‌اند. در مدینه، از تراس بسیار استفاده می‌شده و راه دسترسی به آن نردبان بوده‌است. در مکه تراس غالباً خصوصی‌ترین مکان خانه است که برای خشک کردن لباسها یا خوابیدن در تابستان به کار می‌رود. بدین سبب، تراس دارای دیوارهای مشبکی است که حریم آن را حفظ می‌کند. در نجد، تراس راه ورود به اتاقهای طبقه دوم است و طارمیهای مرتفع آن مانع دید از پایین می‌شود.
[۵۲] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰.
[۵۳] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۵.
[۵۴] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۹۷.
[۵۵] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۴.


۴.۲ - حیاط


حیاط از عناصر اصلی و قلب خانه‌های عربستان است،
[۵۶] شاکر لعیبی، العمارة‌الذکوریة: فن‌البناء والمعاییرالاجتماعیة والاخلاقیة فی العالم العربی، ج۱، ص۵۱،
که به دوگونه مرکزی و فرعی دیده می‌شود. در حیاط مرکزی، اتاقها در اطراف حیاط قرار دارد. در ضباء و الوجه و مدینه در شمال حجاز و دورتادور خانه‌های برجی‌شکل منطقه مرتفع جنوب و نجران، حیاط در بیرون خانه قرار گرفته و با دیواری کوتاه از گذر عمومی جدا شده‌است.
[۵۷] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲۵.
حیاط مرکزی گاه محاط به رواقی ستون‌دار بوده و به اشکال مختلف مثل دایره و مربع ساخته شده است.
[۵۸] شاکر لعیبی، العمارة‌الذکوریة: فن‌البناء والمعاییرالاجتماعیة والاخلاقیة فی العالم العربی، ج۱، ص۵۱.
رواق دور تا دور حیاط و واسطه فضایی بین اتاقها و حیاط است و معمولا تراس طبقه بالا را نگه می‌دارد.
[۵۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۴.
[۶۰] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۶۱.
حیاط محل استراحت، بازی کودکان، خواب و پخت و پز بوده است.
[۶۱] محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۳۳.

ایوان فضای گذر و رابط میان اتاقهاست که جبهه رو به حیاط آن باز و دارای طاق و سقفی بلند است. از ایوان برای صرف غذا و قهوه و خواب استفاده می‌شود و گاه حلقه اتصال بعد از مدخل به طرف خانه است.
[۶۲] محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷.


۴.۳ - اندامهای بسته


اتاق در خانه‌های چندطبقه مکه، فضای کاملا بسته‌ای است که بخش بیشتری از ساختار خانه را تشکیل می‌دهد. دو نمونه خاص از اتاقها در خانه‌های عربستان مجلس و صُفّه نام دارند. در امتداد مجلس، اتاق خواب مرد خانواده و به موازات آن، اتاقهای فرزندان قرار دارد.
[۶۳] شاکر لعیبی، العمارة‌الذکوریة: فن‌البناء والمعاییرالاجتماعیة والاخلاقیة فی العالم العربی، ج۱، ص۵۲.

مجلس، «دیوانیه» یا «قهوه» اتاق پذیرایی اصلی در خانه‌های عربستان مرکزی است که همیشه تزیینات فراوان به‌ویژه گچ‌بری در آن صورت گرفته‌است.
[۶۴] شاکر لعیبی، العمارة‌الذکوریة: فن‌البناء والمعاییرالاجتماعیة والاخلاقیة فی العالم العربی، ج۱، ص۵۱.
طاقچه‌های بسیار برای قراردادن اثاث، بخاری دیواری، میله‌هایی برای آویختن لباس و نصب چراغ، روزنهایِ سقف برای خروج دود بخاری، از ویژگیهای مجلس است.
[۶۵] محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۲۹.
[۶۶] محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۵۶.

مجلس در جده در خانه‌های چهار طبقه در طبقه چهارم، در مدینه، در طبقه همکف با چند پنجره کوچک و پرده‌های چوبی یا حصیری، و در خانه‌های آپارتمانی مکه در هر طبقه احداث می‌شود.
[۶۷] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۵۰.
[۶۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۷.


۴.۴ - صفه


صفه، در مسیر دسترسی به اتاق‌نشیمن قرار دارد و برای انتظار مهمان مرد یا پذیرایی از وی در زمانی است که خانم خانه در اتاق‌نشیمن حضور داشته باشد.
[۶۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۹۷.

در ضُباء و الوجه در خانه های درونگرای حیاط‌دار، سرسرا بعد از در خانه یا مشرف به حیاط است و معمولا یک یا دو اتاق برای مرد خانه باز می‌شود و پلکانی برای دسترسی به طبقه بالا دارد.
[۷۰] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰.

روشن بالکن پیش‌آمده رو به خیابان است که در اغلب خانه‌های ساحلی منطقه غربی عربستان با گونه‌شناسی درونگرا و خانه‌های بلندمرتبه غربی و جنوب غربی با عمق کم ساخته می‌شود. روشن از سه طرف بسته و برای خواب یک نفر مناسب است. در دیواره روشن، دریچه‌هایی قرار دارند که نور و هوا را به داخل راه می‌دهند.
[۷۱] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۷ـ۴۸.

آشپزخانه فضای متعلق به خانم خانه است و در بخش خصوصی خانه، در گوشه حیاط مرکزی مناطق ساحلی در طبقه همکف قرار دارد.
[۷۲] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۳۰.
[۷۳] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۶.
[۷۴] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۹۷.


۴.۵ - سرداب


زیرزمین یا سرداب در خانه‌های عربستان، با ارتفاع حدود یک متر و سقفی بالاتر از سطح حیاط،
[۷۵] محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۲۳، ریاض ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
[۷۶] محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۳۷ـ ۱۳۸.
برای نگهداری آب و خنک‌کردن بخشهای دیگر خانه استفاده می‌شده است، مثلا در جده محفظه آب پایین‌تر از کف اتاق قرار داشته و با روزنی در بالای آن اتاق را خنک می‌کرده‌است. در مدینه نیز، زیرزمین برای دسترسی به چاه همواره مورد توجه بوده‌است. در جلاجل، در عمق پنج شش متری به آب می‌رسند، همه خانه‌ها چاه دارند و با تعبیه یک سنگاب که روزنه‌ای برای خروج آب دارد، امکان شستشو و گاهی استحمام فراهم می‌شده است.
[۷۷] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۵ـ ۴۶.
[۷۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۸.
[۷۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۹.

ساباط گذر سرپوشیده است و خانه‌های ساباط‌دار در حجاز، ریاض و قطیف، کوچه‌ها را سایه‌دار می‌کرده‌اند. ساباط در گذرهای باریک شهر العلا نمایانگر زندگی اجتماعی است و اتاقی که روی ساباط احداث می‌شود، ارتباط دو واحد همجوار را نشان می‌دهد. ساخت خانه‌های خانوادگی در همسایگی یکدیگر، دلیل پدیدآمدن ساباط در عربستان است. با ساباطها زنان امکان می‌یافتند از یک خانه به خانه دیگر بروند، بدون آن‌که لازم باشد به خیابان پا بگذارند.
[۸۰] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۷۹.
[۸۱] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵۲.
[۸۲] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۷۲.

در نجد معمولا در یک یا چند کنج از خانه، برجهای محافظت و دفاع قرار داشته‌است. ویژگی شاخص معماری در شهر جوف، برج مدور متصل به خانه است که گاه در باغ مجاور خانه قرار دارد.
[۸۳] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۳۱.
[۸۴] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۶۱.


۵ - تزیین خانه ها


درِ خانه‌ها اغلب با طرحهای هندسی رنگی تزیین شده است. برخی درها ساده و بدون نقش است.
[۸۵] تصاویر، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۷۰.
در خانه‌های دارین، تقارن اهمیت دارد و در قطیف، به سبب ارتباط تجاری با کویت و بحرین تزیینات مفصّلی به کار می‌رود. در هفوف، از قوسهای گرد یا دارای سنگ سَرطاق به کرّات استفاده شده که جدیدتر از قوسهای جناغی است.
[۸۶] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۴.
[۸۷] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۶.
[۸۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۹.

کنگره‌ها عناصری تزیینی است که قدمت آن‌ها در مغرب، مرکز و مشرق عربستان به قرن هشتم پیش از میلاد می‌رسد. این عنصر تزیینی اسلامی، به قُرطُبه. کوردوبا( و اشبیلیه. سویل) نیز راه یافت.
[۸۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۱۲.
کنگره برای ایجاد پوشش در بالای دیوار و شکستن و دورکردن مسیر باران از دیوار، در نماهای بیرونی خانه‌های سنّتی عربستان، با گل و سنگ ساخته شده است.
[۹۰] Hisham Mortada, Traditional Islamic principles of built environment, London ۲۰۰۳، ج۱، ص۱۲۳.
[۹۱] محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷، ریاض ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
فُتَحات (بازشوها)نیز با جنبه‌های تزیینی و کاربردی در خانه‌های عربستان ساخته می‌شود.
[۹۲] محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵.


۶ - ردیف پیوسته لوحه‌های مثلثی شکل


از دیگر تزیینات، ردیف پیوسته لوحه‌های مثلثی شکل برجسته‌ای است که بالای دیوارها و نزدیک پشت بام برای جلوگیری از راه افتادن آب باران روی دیوار، ساخته می‌شود. گچ مادّه اصلی تزیینات معماری در مناطق ساحلی و مرکزی عربستان است. بیشترین تزیینات گچی دیواری در مجلس دیده می‌شود. در خانه‌های اعیانی‌تر در ریاض، زیر سقف با پارچه کتانی پوشیده یا تیرهای سقف رنگ می‌شوند.
[۹۳] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۷.
[۹۴] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸،


۷ - شکل سنّتی درها در نجد


در نجد، شکل سنّتی درها بدون تغییر و در مناطق ساحلی متنوع‌تر است. بسیاری از درها کوبه‌های برنجی به شکل دست دارند. کوبه بر روی صفحه چوبی پرتزیینی قرار می‌گیرد که بالایش به شکل مثلثی و سنتوری درآمده است و کل این سطح با نقوش هندسی که زمانی رنگ می‌شده‌اند، تزیین می‌شود. معمولا در نجد، بالای در ورودی یک پیش آمدگی کوه مانند در دیوار قرار دارد که به ساکنان امکان می‌دهد، بدون دیده شدن با افراد جلوی در صحبت کنند.
[۹۵] تصویر ۱۲۴، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۳۸.
[۹۶] تصویر ۱۲۷، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۰.
[۹۷] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۴.

در جده، درِ خانه‌ها با طرحهای گیاهی کنده‌کاری می‌شود.
[۹۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۹.
در عسیر این طرحها متنوع‌اند.
[۹۹] ۳۹ـ۴۲، تصاویر، ج۱، ص۳۸، محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ریاض ۱۴۱۵.
در روستای غامد درِ چوبی خانه دولنگه است و تماماً نقاشی می‌شود و دو کوبه دارد. در جنوب عسیر، درِ دولنگه چوبی با بستهای فلزیِ افقی ساخته می‌شود و قابی با نواری عمودی از چوب در وسط دو لنگه برای لولای در تعبیه می‌گردد و کوبه‌های حلقه‌ای شکل بر روی هر دو لنگه و نیز نقشهای کنده‌کاری شده بر آن دیده می‌شود.
[۱۰۰] تصویر ۹۵، ص ۱۱۴، ج۱، ص۱۰۹، ۱۱۵، تصویر ۱۰۴، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸.
کتیبه درها بیش‌تر شامل آیات و ادعیه، نام سازنده و تاریخ ساخت است که بر روی قطعات چوبی کنده می‌شود.
[۱۰۱] محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۳۸.
[۱۰۲] محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۴۶، ریاض ۱۴۱۵.


۸ - گونه‌شناسی و سازماندهی فضایی


گوناگونی خانه‌های عربستان بر اساس جغرافیای محیطی و شکل سازماندهیِ متأثر از آن بررسی می‌شود :

۸.۱ - گونه درونگرا با حیاط مرکزی


خانه‌های منطقه ساحل دریای سرخ و تهامه در مغرب عربستان، اغلب با جهت شمالی ـ جنوبی، ورودی شمالی یا جنوبی دارند. این خانه‌ها در ضباء، دوطبقه و در الوجه، دو یا سه طبقه‌اند. ویژگی شاخص این خانه‌ها ساخت روشن در نمای رو به خیابان است. خانه‌های درونگرای حیاط‌دار تبوک، در شمال حجاز، به شیوه بومیِ مناطق کویری از خشت خام ساخته می‌شوند، یک طبقه‌اند با حیاط مرکزی و یک در ساده رو به خیابان . بیرونِ هر بنا سکویی ساخته شده و ناودانهایی برای دفع آب باران از بام تعبیه گردیده است
[۱۰۳] محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۱۹.
[۱۰۴] محمد آل‌زلفه، ج۱، ص۱۹، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر.
[۱۰۵] محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۳۲.
[۱۰۶] محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۷۵
[۱۰۷] محمد آل‌زلفه،لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۷۶.

خانه‌های هفوف و احساء در شرقی‌ترین بخش عربستان، معمولا یک، دو و گاهی سه و چهارطبقه بوده‌اند. حیاط مرکزی اغلب بزرگ بوده و با افزایش اعضای خانواده، اتاقهای دیگری در آن ساخته می‌شده‌است. این خانه‌ها دارای قوس، تزیینات گچی و چوبی و شبکه خنک‌سازیِ مُلهَم از معماری شهرهای ساحلی خلیج‌فارس است.
[۱۰۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۷۷.
[۱۰۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸۳.

خانه امیر سعدبن جیلُوی نمونه‌ای از این خانه‌هاست که در حدود ۱۳۲۱ش/ ۱۹۴۲، در دو طبقه با حیاط مرکزی ساخته شده‌است و دو ورودی دارد که با چرخش جهت، مانع دید مستقیم به حیاط می‌شوند، زندگی ساکنان در دو طبقه، دور حیاط اتفاق می‌افتد که با رواق دوطبقه از حریم حیاط جدا شده‌اند. این خانه دارای یک بخش خصوصی در جناح شمال غربی است که از نقشه مستطیلی بنا بیرون زده و شامل راه‌پله، سرویس بهداشتی و راهروست. در داخل دیوارهای اتاقها از طاق‌نما استفاده شده‌است. در طبقه بالا، در نتیجه افزایش فاصله از خیابان، تعداد پنجره‌ها هم بیش‌تر می‌شود.
[۱۱۰] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸۳.
[۱۱۱] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸۶.
[۱۱۲] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۹.

در منطقه مرکزی و شمال عربستان، خانه‌ها یک، دو و گاهی سه طبقه‌اند. بام آن‌ها گاهی با دیوارهای بلند به قسمتهای کوچک‌تر تقسیم می‌شود. خانه‌ها با حیاط مرکزی در نجد معمولا دوطبقه است و رواقها در اطراف حیاط تکیه‌گاه تراسهای طبقه بالاست.
[۱۱۳] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۴.
[۱۱۴] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۷.


۸.۲ - گونه درونگرای چندطبقه


در جده خانه‌ها‌ به‌طور متوسط چهارطبقه گاه تا هفت طبقه و تراس‌دار ساخته می‌شوند. در خانه‌های چهارطبقه، پایین‌ترین طبقه برای مستخدم، طبقه دوم برای پخت‌وپز، طبقه سوم برای خواب و طبقه چهارم مجلس است.
[۱۱۵] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۹ـ۵۰.
العُلا شهری سنگی است و مانند خیبر، اغلب مردم به دلیل رطوبت در طبقات بالایی خانه‌ها زندگی می‌کنند.
[۱۱۶] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۷۹.
.خانه‌های مدینه با سنگ ساخته می‌شوند، دوطبقه‌اند و سقفهای تخت دارند. اغلب خانه‌ها پایین‌تر از سطح زمین قرار دارند و در این شهر، آب از طریق چاه همواره فراهم بوده است. خانه‌های مکه دو طبقه و از قرن سیزدهم/ نوزدهم سه و چهارطبقه ساخته شده‌اند دلیل آن احتمالا نیاز به اسکان زائران در ایام حج بوده‌است. استفاده از فضاهای مسکونی قابل اجاره کلبه‌مانند در جده به قرن دهم برمی‌گردد. خانه‌ها که غالباً بدون حیاط مرکزی بودند، با سنگ ساخته و با اندود پوشانده می‌شدند.
[۱۱۷] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۵ـ۸۸.
[۱۱۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۱۱.
خانه‌های طائف سنگی است و در قرن چهاردهم، جهت جنوب شرقی و شمال غربی داشته و با سنگ و ساقه‌های چوبی در ردیفهای افقی، درست شبیه مکه و مدینه، ساخته می‌شده، که البته در اواخر همین قرن اثری از آن‌ها باقی نمانده‌است.
[۱۱۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۰۵.

در شهر قطیف در منطقه شرقی عربستان، علاوه بر خانه‌های معمولی، خانه‌ها به صورت مجموعه‌ای آپارتمانی ساخته شده‌اند. خانه‌های این منطقه برونگراترند و به کلاه فرنگی شباهت دارند. ستونهای چوبی و معرق‌کاری شده دارند و رو به دریا ساخته می‌شوند و بازشوهای زیادی برای جریان هوا دارند.
[۱۲۰] تصاویر ۱۸۵، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۳.
[۱۲۱] تصاویر ۱۸۶، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۳.
[۱۲۲] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۹.


۸.۳ - کلبه‌های چوبی


در عسیر، کلبه‌هایی چوبی به نام عُشّاش به شکل هرمی با پوشش گچ یا گل و تزیینات گیاهی و در مناطق کوهستانی آن نیز کلبه‌هایی با دیواره‌های سنگی ساخته می‌شود که با فضاهای نشیمن، آشپزخانه و محل نگهداری حیوانات متصل به فضای اسکان اصلی، معرّف نمونه‌هایی از زندگی بدوی است که ساخت آن‌ها در بخشهای بسیاری از عربستان به ویژه در قسمتهای شرقی عسیر و کل منطقه نجران رایج بوده است.
[۱۲۳] محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۱۳.
[۱۲۴] محمد آل‌زلفه،لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۱۴.
[۱۲۵] محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۱۸.
در جده، کلبه‌هایی از برگ نخل، بوریا و نی ساخته می‌شود.
[۱۲۶] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۰.
ساکنان روستاهایی در سواحل جنوب غربی عربستان کلبه‌هایی از گالی، علف هرز و طناب می‌سازند و سطح آن را گل مالی می‌کنند .
[۱۲۷] Guy T Petherbridge, "Vernacular architecture: the house and society", in Architecture of the Islamic world، ج۱، ص۲۰۱.


۸.۴ - گونه برجی شکل برونگرا


گونه شاخص خانه‌های برجی در جنوب و جنوب‌غربی عربستان است که به دلیل نبود امنیت در کوهها و کمبود فضای افقی بین صخره‌های شیبدارِ دامنه کوه ساخته می‌شود. لوکاک منشأ خانه‌های برجی را از یمن در دوران پیش از اسلام دانسته است که شش الی سیزده طبقه داشته‌اند. نمونه‌های این خانه‌ها در لبنان ، فسطاط مصر و سیراف ایران نیز دیده شده‌است. خانه‌های برجی عربستان، به طور کلی روی تپه‌های مرتفع بنا می‌شوند و هر خانه نیز در فضاهای کنده شده در کوه شکل می‌گیرد.
[۱۲۸] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱۹.
[۱۲۹] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲۳.
[۱۳۰] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۱۰.

در کوه‌های تهامه، عسیر و پشت دشتهای ساحلی، تراس‌بندیهای روی شیب، به صورت طبقه طبقه کنده می‌شوند تا از فرسایش در هنگام بارندگی جلوگیری کنند و استفاده از خاک کمیاب را به حداکثر برسانند. در نجران، این برجها بین سه تا پنج و به ویژه چهارطبقه‌اند و کنجهای ساختمان جلوآمدگی رو به بیرون دارد که به قول بومیان، ابزاری برای مقابله با زلزله بوده است. در این منطقه، خانه‌های برجی داخل حیاط مرکزی قرار دارد و دور حیاط دیوارچینی کوتاه اجرا می‌شود. درهای حیاط و خانه در ضلع جنوبی تعبیه می‌گردد و دیوارهای ساختمان به داخل شیب دارد. به طوری که محیط طبقات بالایی به سبب افزایش ایستایی بنا کمتر است. درِ خانه به سرسرای ورودی باز می‌شود. اتاقها در سمت راست سرسرا قرار می‌گیرند و پلکانی برای دسترسی به طبقه بالا تعبیه شده است.
[۱۳۱] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱۷.
[۱۳۲] Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۵.


۹ - فهرست منابع


(۱) محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ریاض ۱۴۱۵.
(۲) جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۳) برهان‌الدین دلّو، جزیرة العرب قبل الاسلام: التاریخ الاقتصادی، الاجتماعی، الثقافی و السیاسی، بیروت ۱۹۸۹.
(۴) شاکر لعیبی، العمارة‌الذکوریة: فن‌البناء والمعاییرالاجتماعیة والاخلاقیة فی العالم العربی، بیروت ۲۰۰۷.
(۵) علی مظاهری، زندگی مسلمانان در قرون وسطا، ترجمه مرتضی راوندی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۶) محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ریاض ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
(۷) Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸.
(۸) Hisham Mortada, Traditional Islamic principles of built environment, London ۲۰۰۳.
(۹) Guy T Petherbridge, "Vernacular architecture: the house and society", in Architecture of the Islamic world, ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴

۱۰ - پانویس

 
۱. ↑ ۳، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱.
۲. ↑ جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۸، ص۲۲.
۳. ↑ برهان‌الدین دلّو، جزیرة العرب قبل الاسلام: التاریخ الاقتصادی، ج۲، ص۸.
۴. ↑ برهان‌الدین دلّو، جزیرة العرب قبل الاسلام: التاریخ الاقتصادی، ج۲، ص۱۲ـ ۱۴.
۵. ↑ جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، ج۸، ص۲۲،.ا، ج۱، ص۱۱۸.
۶. ↑ ۸۵، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۳.
۷. ↑ Guy T Petherbridge, "Vernacular architecture: the house and society", in Architecture of the Islamic world، ج۱، ص۱۸۲.
۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۵۰.
۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵۳.
۱۰. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۷۲.
۱۱. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰۹.
۱۲. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۰.
۱۳. ↑ تصویر ۱۷، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸.
۱۴. ↑ تصویر ۱۹، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰.
۱۵. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱.
۱۶. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۸.
۱۷. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۱.
۱۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵۳.
۱۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۹.
۲۰. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰۳ـ ۲۰۴.
۲۱. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۰.
۲۲. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸۳.
۲۳. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، صص۱۱ـ ۱۲.
۲۴. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲.
۲۵. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱۱.
۲۶. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱۳.
۲۷. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵۳.
۲۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲ـ۱۳.
۲۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۶.
۳۰. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲ـ۱۳.
۳۱. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱۱ـ۱۱۳.
۳۲. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۱۱.
۳۳. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵.
۳۴. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۸ـ۴۹.
۳۵. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵.
۳۶. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸۳.
۳۷. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۶.
۳۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۹۶.
۳۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۷.
۴۰. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۹.
۴۱. ↑ تصویر۲۵، Hisham Mortada, Traditional Islamic principles of built environment, London ۲۰۰۳، ج۱، ص۵۰.
۴۲. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۶.
۴۳. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰۳.
۴۴. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱.
۴۵. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱.
۴۶. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰ـ۳۰.
۴۷. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۶.
۴۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۱۱.
۴۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۵۰.
۵۰. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۳۶.
۵۱. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸
۵۲. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰.
۵۳. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۵.
۵۴. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۹۷.
۵۵. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۴.
۵۶. ↑ شاکر لعیبی، العمارة‌الذکوریة: فن‌البناء والمعاییرالاجتماعیة والاخلاقیة فی العالم العربی، ج۱، ص۵۱،
۵۷. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲۵.
۵۸. ↑ شاکر لعیبی، العمارة‌الذکوریة: فن‌البناء والمعاییرالاجتماعیة والاخلاقیة فی العالم العربی، ج۱، ص۵۱.
۵۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۴.
۶۰. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۶۱.
۶۱. ↑ محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۳۳.
۶۲. ↑ محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷.
۶۳. ↑ شاکر لعیبی، العمارة‌الذکوریة: فن‌البناء والمعاییرالاجتماعیة والاخلاقیة فی العالم العربی، ج۱، ص۵۲.
۶۴. ↑ شاکر لعیبی، العمارة‌الذکوریة: فن‌البناء والمعاییرالاجتماعیة والاخلاقیة فی العالم العربی، ج۱، ص۵۱.
۶۵. ↑ محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۲۹.
۶۶. ↑ محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۵۶.
۶۷. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۵۰.
۶۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۷.
۶۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۹۷.
۷۰. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۰.
۷۱. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۷ـ۴۸.
۷۲. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۳۰.
۷۳. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۶.
۷۴. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۹۷.
۷۵. ↑ محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۲۳، ریاض ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
۷۶. ↑ محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۳۷ـ ۱۳۸.
۷۷. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۵ـ ۴۶.
۷۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۸.
۷۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۹.
۸۰. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۷۹.
۸۱. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۵۲.
۸۲. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۷۲.
۸۳. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۳۱.
۸۴. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۶۱.
۸۵. ↑ تصاویر، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۷۰.
۸۶. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۴.
۸۷. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۶.
۸۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۹.
۸۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۱۲.
۹۰. ↑ Hisham Mortada, Traditional Islamic principles of built environment, London ۲۰۰۳، ج۱، ص۱۲۳.
۹۱. ↑ محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷، ریاض ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
۹۲. ↑ محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵.
۹۳. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۷.
۹۴. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸،
۹۵. ↑ تصویر ۱۲۴، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۳۸.
۹۶. ↑ تصویر ۱۲۷، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۰.
۹۷. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۴.
۹۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۹.
۹۹. ↑ ۳۹ـ۴۲، تصاویر، ج۱، ص۳۸، محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ریاض ۱۴۱۵.
۱۰۰. ↑ تصویر ۹۵، ص ۱۱۴، ج۱، ص۱۰۹، ۱۱۵، تصویر ۱۰۴، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸.
۱۰۱. ↑ محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۳۸.
۱۰۲. ↑ محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۴۶، ریاض ۱۴۱۵.
۱۰۳. ↑ محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۱۹.
۱۰۴. ↑ محمد آل‌زلفه، ج۱، ص۱۹، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر.
۱۰۵. ↑ محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۳۲.
۱۰۶. ↑ محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۷۵
۱۰۷. ↑ محمد آل‌زلفه،لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۷۶.
۱۰۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۷۷.
۱۰۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸۳.
۱۱۰. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸۳.
۱۱۱. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۸۶.
۱۱۲. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۹.
۱۱۳. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۴.
۱۱۴. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۴۷.
۱۱۵. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۹ـ۵۰.
۱۱۶. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۷۹.
۱۱۷. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۸۵ـ۸۸.
۱۱۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۱۱.
۱۱۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۰۵.
۱۲۰. ↑ تصاویر ۱۸۵، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۳.
۱۲۱. ↑ تصاویر ۱۸۶، Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۳.
۱۲۲. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۹.
۱۲۳. ↑ محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۱۳.
۱۲۴. ↑ محمد آل‌زلفه،لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۱۴.
۱۲۵. ↑ محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ج۱، ص۱۸.
۱۲۶. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۴۰.
۱۲۷. ↑ Guy T Petherbridge, "Vernacular architecture: the house and society", in Architecture of the Islamic world، ج۱، ص۲۰۱.
۱۲۸. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱۹.
۱۲۹. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲۳.
۱۳۰. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۲۱۰.
۱۳۱. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۱۷.
۱۳۲. ↑ Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۵.


۱۱ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در عربستان»، شماره۶۸۷۵.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.