اعسار (فقه)ناتوانی در پرداخت بدهی به دلیل تنگ‌دستی و فقر را اِعسار می‌گویند و فقها از آن در بابهای تفلیس، قضاء و شهادات بحث کرده‌اند. فهرست مندرجات۲ - معنای افلاس ۳ - معسر ۴ - مفلِس و مفلَّس ۵ - حدّ اعسار ۶ - اعسار در قرآن ۷ - ثبوت اعسار ۸ - ادّعای اعسار ۹ - تلف شدن اموال مدعی اعسار ۱۰ - شهادت بینه به مطلق اعسار ۱۱ - سوگند دادن بدهکار ۱۱.۱ - وجود مال مشخص قبل از ادعای اعسار ۱۱.۲ - عدم وجود مال مشخص قبل از ادعای اعسار ۱۲ - اعسار در نفقه ۱۲.۱ - نظر فقهای اهل‌سنت ۱۳ - نتیجه کلی بحث اعسار ۱۴ - نوع برخورد با معسر ۱۵ - پرداخت بدهی توسط معسر ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - اعسار در لغت و اصطلاحواژه اعسار از ریشه «ع ـ س ـ ر» به معنای دشواری، شدت و تنگ‌دستی [۲]
التحقیق، ج۸، ص۱۲۵ـ۱۲۶.
و در اصطلاح فقهی، ناتوان شدن مدیون از ادای دین خود بر اثر تنگ‌دستی است. [۳]
التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۵ـ۸۶.
[۴]
القواعد الفقهیه، ج۷، ص۱۸۲.
۲ - معنای افلاسواژه «اِفلاس» نیز به اعسار نزدیک و بدین معناست که شخص، مال قابل توجهی نداشته باشد. ۳ - معسربه فرد مبتلا به اعسار «مُعْسِر» می‌گویند. ۴ - مفلِس و مفلَّسفقیر و معسر را «مُفْلِس» نیز می‌نامند. در صورتی که معسر (مفلِس) از سوی حاکم از تصرف در اموال جدیدی که به دست می‌آورد ممنوع شود، او را «مفلَّس» می‌خوانند. ۵ - حدّ اعساربه نظر برخی حدّ اعسار این است که شخص، مالی بیش از نفقه خود و افراد واجب النفقه‌اش نداشته باشد. برخی دیگر برآن‌اند که وی باید هیچ مالی نداشته باشد. [۱۰]
التحریر و التنویر، ج۳، ص۹۶.
۶ - اعسار در قرآنصریحترین آیه مربوط به اعسار، ۲۸۰ بقره/۲ است که از معسر به «ذوعُسْرَة» تعبیر کرده است. قرآن در این آیه به برخی احکام اعسار از جمله مهلت دادن معسر و ابرای دین او اشاره کرده است؛ همچنین فقیهان با استناد به آیه مذکور و عموم آیاتی دیگر مباحث و احکام دیگری را در رابطه با اعسار مطرح کرده‌اند. ۷ - ثبوت اعساراعسار بدهکار با اعتراف تمامی یا برخی طلب‌کاران به اعسار وی و نیز شهادت دو مرد عادل ثابت می‌شود. در صورت اعتراف بعض طلب‌کاران، اعسار تنها در حق آنان ثبوت پیدا می‌کند. ۸ - ادّعای اعساراگر بدهکار ادّعای اعسار کند و طلب‌کار نپذیرد، و بدهکار اموالی افزون بر مستثنیات دین داشته باشد، قاضی، بدهکار را به پرداخت بدهی ملزم می‌کند. در صورت خودداری بدهکار، قاضی مخیّر است او را زندانی کند تا بدهی خود را بپردازد یا اموال وی را فروخته، میان طلب‌کاران تقسیم کند. ۹ - تلف شدن اموال مدعی اعساراگر بیّنه به تلف شدن تمامی اموال مدعی اعسار ـ جز مستثنیات دَین ـ شهادت دهد و او افزون بر مستثنیات دین، مال آشکاری نداشته باشد، اعسارش ثابت می‌شود و قاضی طبق آن حکم می‌کند و بدهکار به سوگند خوردن وادار نمی‌شود، هرچند بیّنه از باطن حال او آگاه نباشد. ۱۰ - شهادت بینه به مطلق اعساراگر بیّنه بدون اینکه سخنی از تلف اموال بگوید، به مطلق اعسار او شهادت دهد، پذیرفته نمی‌شود، مگر آنکه به دلیل مصاحبت بسیار با وی از باطن حال او آگاه باشد. ۱۱ - سوگند دادن بدهکاربنابر آنچه به بیشتر فقیهان نسبت داده شده در صورت پذیرش بیّنه به دلیل مصاحبت بسیار با بدهکار، طلب‌کاران می‌توانند بدهکار را بر تلف مالش سوگند دهند. ۱۱.۱ - وجود مال مشخص قبل از ادعای اعساراگر بیّنه وجود نداشته باشد و بدهکار پیش از ادعای اعسار، مالی مشخص داشته باشد یا اصل مدعی مال باشد، مانند قرض، و طلب‌کار آن را ثابت کرده باشد، قاضی بدهکار را زندانی می‌کند تا اعسار او ثابت گردد. ۱۱.۲ - عدم وجود مال مشخص قبل از ادعای اعساراگر مدّعیِ اعسار، مال معلومی نداشته باشد و مدّعی نیز در اصل، مال نباشد، مانند جنایت، ادّعای او پذیرفته می‌شود و به اقامه بیّنه وادار نمی‌گردد و طلب‌کاران می‌توانند او را سوگند دهند. ۱۲ - اعسار در نفقهدر بحث اعسار در نفقه بین فقهای شیعه و سنی اختلاف نظر وجود دارد. ۱۲.۱ - نظر فقهای اهلسنتدر بین فقهای اهل سنت هم اختلاف نظراتی در این مسأله به چشم می‌خورد. ۱۳ - نتیجه کلی بحث اعسارچند نتیجه کلی از بحث اعسار به‌دست می‌آید که به آنان اشاره می‌شود. ۱۴ - نوع برخورد با معسرزندانی کردن معسر در صورت آشکار شدن اعسار وی جایز نیست و باید به او مهلت داده شود. ۱۵ - پرداخت بدهی توسط معسرپرداخت بدهی بر معسر واجب نیست و بر طلب‌کار حرام است که او را در تنگنا قرار دهد؛ بلکه به قول مشهور، باید به وی تا زمان توان‌گری مهلت دهد؛ چنان‌که به کار گرفتن او نیز جایز نیست. ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام ج۱، ص۶۰۴-۶۰۵. |