ربع نیشابور

منطقه ربع نیشابور که در غربی‌ترین بخش خراسان بزرگ گسترده شده میراث‌دار ساتراپی پارت باستان دوران اشکانی و پیش از آن؛ و همان استان ابرشهر (نیشابور) یا «هَمَک‌اَپَرشَتْر» ساسانی در دوران باستان است و این منطقه را در تناظر با موقعیت ربع بلخ -که شرق خراسان بزرگ را فرا می‌گیرد- ناحیه نیشابور، رَبع غربی خراسان یا خراسان غربی می‌خوانند. بلخ در شرق خراسان بزرگ، از مسیر جاده‌ای به طول حدود ۱۱۵۰ کیلومتری و با گذر از شبرغان، میمنه، هرات، تایباد و فریمان به مرکز کهن بخش غربی خراسان، نیشابور می‌رسد. بُست، بیهق، گویان (جوین)، جاجرم، ارغیان، اسفراین، استوا، اسفند، جام، باخرز، خواف، زاوه، رُخ، زوزن، بوزجان، طوس، نسا و ابیورد ولایت‌ها یا شهرستان‌های عمده خراسان غربی یا ربع نیشابورند. در دوره معاصر تاریخ ایران گستره ربع نیشابور با نام خراسان غربی شناساست چنان‌که احمد وفیق پاشا، سیاستمدار امپراتوری عثمانی و فرهنگ‌نگار سرشناس ترک، در فرهنگنامه ترکی «لهجه عثمانی» که به سال ۱۲۹۳ق/۱۲۵۵ش/۱۸۷۶م در استانبول به چاپ رسیده‌است، نام خراسان غربی را در اشاره به عرصه سرزمینی همپوشان با خراسان کنونی ایران (ربع نیشابور قدیم) به کار برده و نیشابور را یکی از مدخل‌های لهجه عثمانی قرار داده و این شهر را مرکز یا کرسی خراسان غربی معرفی نموده‌است. از دیگر تاریخ‌نگاران، ایران‌شناسان و نویسندگان سرشناس معاصر که در آثار خود، جای‌نام خراسان غربی را همپوشان با گستره جغرافیای تاریخی و فرهنگی ربع نیشابور به کار برده‌اند می‌توان به پرودس اکتور شروو (ایران‌شناس برجسته آمریکایی -نروژی) هاینتس گائوبه (ایران‌شناس آلمانی) علینقی منزوی (مورخ و کتاب‌شناس ایرانی) عبدالحسین زرین‌کوب (تاریخ‌نگار و نویسنده برجسته ایرانی) رسول جعفریان (پژوهشگر تاریخ اسلام و ایران)، محمدابراهیم فیومی (پژوهشگر مصری فلسفه و فِرَق اسلامی) محمدجعفر یاحقی (پژوهشگر برجسته زبان و ادبیات فارسی) لویی ماسینیون (تاریخ‌نگار شرق‌شناس و اسلام‌شناس فرانسوی) رنه گروسه (تاریخ‌نگار برجسته فرانسوی) و … را نام برد.

دوران باستان

این ناحیه یا بخشی از آن، در دوران پیش از اسلام ابرشهر نام داشت و یکی از مناطق ایران‌زمین در دوران هخامشیان، سلوکیان و اشکانیان بوده‌است. در دوره پارتیان (اشکانیان)، ناحیه رِیوَند نیشابور یکی از نیایشگاه‌ها و زیارتگاه‌های مشهور ایران باستان به‌شمار می‌آمد و آتشکده آذربرزین مهر که در نزد پارت‌ها احترام بخصوصی داشت، در کوه رِیوَند جای داشت و وجود این آتشکده، زائران بی‌شماری را در سرتاسر دوره پارتی به این منطقه می‌کشانید. ابرشهر، در طی دوران اشکانی، رونقی فراوان یافت؛ چنان‌که در پایان عهد اشکانیان و آغاز روزگار ساسانیان، منطقه‌ای شناخته شده بود.

در دوره ساسانیان؛ خراسان، یکی از چهار استان مهم کشور به‌شمار می‌آمد؛ این استان، به چهار بخش تقسیم می‌شد و این بخش‌ها عبارت بودند از: مرو، نیشابور، هرات و بلخ. از دوره ساسانیان است که این ناحیه، برگرفته از نام شاپور ساسانی، نام نیوشاپوهر (نیشاپور، نیشابور) گرفته و به عنوان کرسی ولایت ابرشهر دوره رونق روزافزون خود را آغاز نمود. طبری، ابرشهر (نیشابور) را در کنار مرو، بلخ، گرگان، سیستان و خوارزم، جزو متصرفات اردشیر بابکان، بنیان‌گذار سلسله ساسانیان آورده و در کتیبهٔ شاپور در کعبه زرتشت، نام ابرشهر، نیز در حدود مرزهای ایرانشهر و از باج‌گذاران ساسانی ذکر شده‌است. ابرشهر در این زمان، یکی از استان‌های وسیع مملکت محسوب می‌شد و ارغیجان، اسپراین، جوین، بیهک، بیهق، باخرز، خواف، زوزن، زام (جام) و زاوه، رستاک‌های مهم آن بودند. مرزبان یا فرمانروای این منطقه، دارای لقب اختصاصی کنارنگ بود. در این دوران، حاکمانی که از خانواده سلطنت بودند لقب «شاه» داشتند و نیشابور یکی از ولایت‌های ۲۶گانه در ایران بود که حاکم آن، شاه نامیده می‌شد.

دوران اسلامی

گستره پهناور خراسان، در دوره اسلامی، به چهار بخش (یا ربَع) تقسیم می‌شد که شهرهای مهم این منطقه، مرکز یا کرسی هر یک از بخش‌های چهارگانه بودند. نیشابور، در تقسیمات جغرافیایی خراسان بزرگ همواره به عنوان یک ربع بزرگ، از اهمیت زیادی برخوردار بود. و مرکز این ربع، شهر نیشابور؛ تنها شهر عمده خراسان است که تاکنون در قلمرو ایران کنونی باقی مانده‌است. در اوایل دوره اسلامی و در دوره امویان، در زمان امارت زیاد بن ابیه، وی با الگوگیری از روش ساسانیان در اداره خراسان، آن منطقه را به چهار بخش، تقسیم نمود؛ مرو، نیشابور، فاراب و هرات، و هر منطقه را به یکی از سردارانش سپرد. احمد بلاذری (قرن۲و۳ قمری)، خراسان را دربرگیرنده چهار ربع (بخش) دانسته و می‌گوید: خراسان، چهار ربع دارد. ربع اول، ایرانشهر است و آن دربرگیرنده نیشابور و قهستان و هرات و توس است. ربع دوم، دربرگیرنده مروان (دو مرو) و سرخس و نسا و ابیورد و طالقان و خوارزم است. ربع سوم، دربرگیرنده جوزجانان و بلخ و صغانیان است و ربع چهارم، دربرگیرنده ماوراءالنهر است.

گفتنی است که «ایرانشهر» و «ابرشهر»، نام‌های دیگر «نیشابور» می‌باشند. ابن فقیه (قرن ۳ هـ. ق) نیز به نقل از بلاذری، جغرافیای ربع ایرانشهر (نیشابور) را چنین تبیین کرده‌است: خراسان، چهار بخش دارد. بخش اول، ایرانشهر است و آن دربرگیرنده نیشابور، قهستان، طبسین، هرات، بوشنج، بادغیس و طوس -که اسم توس، تابران است- می‌باشد.

قرن سوم هجری

ابن خردادبه (۲۱۱–۳۰۰هـ. ق)؛ زام، باخرز، جوین، و بیهق را از توابع نیشابور دانسته‌است. احمد یعقوبی (وفات: ۲۹۲هـ. ق) می‌گوید: نیشابور، شهری بزرگ با کوره‌ها (= ناحیه‌ها و شهرها) ی بسیار است، از آبادی‌های نیشابورند: طبسین، قهستان، نسا، ابیورد، ابرشهر (نیشابور)، جام، باخرز، توس، شهر توس بزرگ (که به آن نوقان گفته می‌شود)، زوزن و اسفراین.احمد بلاذری (وفات: ۲۷۹هـ. ق) در بخش «فتوح خراسان» کتاب تاریخ خود، در آنجا که به فتح شهرها و نواحی خراسان، در دهه چهارم سده اول هجری، به دست سپاه مسلمانان، به سرکردگی عبدالله بن عامر کریز سخن می‌گوید؛ سرگذشت فتح زام (جام)، باخرز، جوین، بیهق، بشت (پشت)، اشبند (اسفند)، رخ، زاوه، خواف، اسبرائن (اسفراین) و ارغیان را از رستاق‌های نیشابور را روایت می‌کند و سپس می‌نویسد: «ابن عامر … ثم أتی أبرشهر و هی مدینة نیسابور» عبدالله بن عامر، به ابرشهر آمد و آن شهر نیشابور است.

قرن چهارم و پنجم هجری

محمد مقدسی (قرن ۴هـ. ق) جغرافیای ربع نیشابور را چنین توصیف کرده‌است: اسم قصبه (=شهر اصلی) آن‌ها ایرانشهر (= یکی از نام‌های نیشابور) است. چهار بخش، دوازده رستاق (= ولایت، شهرستان) و سه خزانه و قصر و دار دارد. بخش‌های قصبه نیشابور عبارت‌اند از شامات، ریوند، مازل و بشتفروش. ولایت‌های آن عبارت‌اند از بشت، بیهق، کویان، جاجرم، اسفراین، استوا، اسفند، جام، باخرز، خواف، زاوه، رخ. زوزن، دار آن و بوزجان قصر آن و توس و نسا و ابیود، خزانه‌های ایرانشهر (=نیشابور) هستند؛ و این ولایت‌ها که از آن‌ها یاد کردیم غیر از خزانه‌هایشان، شش هزار دیه مانند عمواس دارند با یکصد و بیست منبر. ابوعبدالله حاکم (قرن ۴ و ۵هـ. ق)، دربارهٔ ولایت‌های نیشابور می‌گوید: ذکر ولایات کی از نواحی و اقطار خراسان، به نیشابور، نسبت دادندی و اشراف و اکابر آن را نشابوری خواندندی و آن دوازده ولایت است طول و عرض، یعنی آن از سی فرسخ و بیست و پنج کمتر نباشد. به هر یکی از آن قری و قنوات و باغات و عمارات. او در ادامه؛ بیهق، جوین، اسفراین، خبوشان (استوا)، ارغیان، پُشت، رُخ، زوزن، خواف، ازقند، جام و باخرز، و جاجرم را در شمار ولایات نیشابور نام می‌برد.

قرن ششم و هفتم هجری

در نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق شریف ادریسی (وفات: ۵۶۰هـ. ق)، «الانساب» ابوسعد عبدالکریم سمعانی (وفات: ۵۶۲هـ. ق)، «معجم‌البدان» یاقوت حموی (وفات: ۶۲۶هـ. ق)، «الباب فی تهذیب‌الانساب» ابن اثیر (۵۵۵–۶۳۰ هـ. ق) و … به حدود و ولایت‌های نیشابور (=خراسان غربی) اشاره شده‌است.

قرن هشتم تا دهم هجری

ابوالفداء (وفات: ۷۳۲هـ. ق)؛ بیهق، خبوشان، جام، طرثیث (ترشیز)، استوا، باخرز، بشت، اسفراین، طوس و جوین را از اعمال نیشابور یاد کرده و محمد بروسوی (وفات: ۹۹۷هـ. ق) نیز جوین، استوا، بیهق، اسفراین، بخرز (باخرز)، بُشت، جام، خبوشان، خواف، طوس را از نواحی نیشابور دانسته‌است.

تقسیمات شهرستان مرکزی

شهر نیشابور یا ابرشهر، قصبه یا شهرستان مرکز ربع نیشابور، خود به چهار بخش یا ربع تقسیم می‌شده که ریوند، مازل، شامات (یا تک‌آب) و بشتفروش نام داشته‌اند. ربع‌های نیشابور، از مرکز شهر (مسجد جامع)، در جهت صحرا و کوه، به چهار طرف کشیده شده بودند؛ آن قسمت از هر ربع که پیوسته به شهر بود محله؛ و آنچه در صحرا و کوه و بیرون از شهر بود «ربع» نامیده می‌شد

ربع ریوند که در ناحیه میان طوس و بیهق و بشت (ترشیز) قرار داشت به شهری به همین نام (= شهر ریوند) منسوب بود. ربع شامات، که از مسجد جامع بود تا حدود بشت، به سمت کم‌ارتفاع دشت نیشابور بوده و چون آب کاریزها به سمت آن روان بوده، تکاب نیز نامیده شده‌است. ربع مازل که از روستاهای آن می‌توان به بشتقان (فوشنجان) و فرخک اشاره نمود، دارای نهرهای پرآب و ریواس بسیار معروف بوده. ربع بشتفروش، وسیع‌ترین و آبادترین ربع نیشابور بوده، زردآلو و انگور آن معروف، و روستاهای خرق (خرو) و بشتفروش در این ربع قرار داشته‌اند.

ربع‌های قصبه (شهرستان) نیشابور قدیم، بر پایه آگاهی‌های یادشده در کتاب تاریخ الحاکم و کتاب جغرافیای مَقدِسی:

شهرستان‌های ربع نیشابور

متون جغرافیایی و تاریخی قدیم، با اختلاف کم و بیش، ۱۲ ولایت (شهرستان) را جزء ولایت‌های ربع نیشابور نام برده‌اند. در اینجا، روایت‌های دو منبع شناخته شده در حوزه جغرافیای تاریخی خراسان و ایران، آمده‌است:

روایت تاریخ نیشابور الحاکم

کتاب «تاریخ نیشابور» ابوعبدالله حاکم نیشابوری، مهم‌ترین منبع جغرافیای تاریخی نیشابور کهن به‌شمار می‌آید. نویسنده، دوازده ولایت (شهرستان)، در زمره ولایت‌هایی که آن‌ها را به نیشابور نسبت می‌دهند و بزرگان آن ولایت‌ها را نیشابوری می‌خوانند، برشمرده است:

روایت احسن‌التقاسیم مقدسی

محمد مقدسی، تقسیمات جغرافیای ربع نیشابور را در قالب دوازده رستاق (= ولایت، شهرستان) و سه خزانه و قصر و دار تبیین می‌نماید. او بشت، بیهق، کویان، جاجرم، اسفراین، استوا، اسفند، جام، باخرز، خواف، زاوه، رخ را در دسته ولایت‌های تابعه نیشابور و زوزن را دار آن و بوزجان را قصر آن و توس و نسا و ابیود را خزانه‌های نیشابور می‌داند.

ولایت‌های دوازده‌گانه ربع نیشابور؛ در جغرافیای احسن‌التقاسیم مَقدِسی:

ولایت‌های خزانه، دار و قصر ربع نیشابور؛ در جغرافیای احسن‌التقاسیم مَقدِسی:

ربع نیشابور به مرکزیت شهر نیشابور، از کانون‌های علمی برجسته جهان اسلام است که محا فعالیت و تکاپوی علمی و فرهنگی شاعران، ادیبان، فقیهان، مورخان، فیلسوفان، پزشکان، منجّمان، ریاضی‌دانان و محدّثان مشهوری بوده؛ و به‌طور خاص، در شمار حوزه‌های عمده علوم حدیث سده‌های نخستین اسلامی است که محل گرهمایی شمار فراوانی از فقیهان، عالمان و بزرگان حدیث بوده‌است.

استان‌های خراسان شمالی، رضوی و جنوبی تا سال ۱۳۸۳ یک استان واحد به نام استان خراسان بودند. در منابع تاریخی خراسان غربی واژه‌ای برای اشاره به کلیه محدوده تاریخی بخش غربی خراسان بزرگ (یا همان ربع نیشابور) با مرکزیت نیشابور می‌باشد. یکی از طرح‌های پیشنهادی سیاسی و استانی با نام پیشنهادی استان خراسان غربی یا استان سربداران به مرکزیت سبزوار سبب ایجاد بحث و جدل‌های سیاسی در استان خراسان رضوی، پیرامون کاربرد اصطلاح جغرافیایی دارای درونمایه و وزن تاریخی و فرهنگی خراسان غربی گردیده است.

• «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم»، محمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت تعاونی مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
• «اخبار تاریخی در آثار مانوی»، بهمن سرکاراتی، نشریه زبان و ادب فارسی، شماره ۱۱۱، پاییز ۱۳۵۳.
• «افغان‌نامه»، محمود افشار یزدی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۵۹.
• «البلدان»، تألیف ابی‌عبدالله احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی (معروف به ابن فقیه)، تحقیق یوسف الهادی، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۱۶ق=۱۹۹۶م.
• «الفرق الأسلامیه و حق الأمه السیاسی»، محمدابراهیم الفیومی، قاهره: دارالشروق، ۱۹۹۸م.
• «احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تألیف شمس‌الدین ابی عبدالله محمد مقدسی، بیروت: دارصادر، ۱۹۰۶م.
• «اوضح المسالک إلی معرفة البلدان و الممالک»، محمد بن علی بروسوی، تحقیق مهدی عبدالرواضیة، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۷ق.
• «ایران در زمان ساسانیان»، تألیف آرتور کریستنسن، ترجمه رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر، ۱۳۹۳.
• «بازشناسی ربع نیشابور و تقسیمات جغرافیایی آن»، پایگاه اطلاع‌رسانی شهر کتاب، ۱۳ مرداد ۱۳۹۴.
• «تاریخ الامم و الملوک»، ابی‌جعفر محمد بن جریر الطبری، راجعه و صححه و ضبط نخبه من العلماء الاجلاء، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق. = ۱۹۸۳م.
• «تاریخانهٔ خراسان غربی (کاربرد جای‌نام خراسان غربی در نوشتار نویسندگان و پژوهندگان تاریخ و فرهنگ ایران؛ نوشتار نخست: خراسان غربی در دوران نیشابوری)»، حسین صومعه، نشریه فرهنگی اجتماعی خاتون شرق، ۶ بهمن ۱۴۰۰.
• «تاریخ ایران باستان»، حسن پیرنیا، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۷۵.
• «تقویم البلدان»، تألیف اسماعیل بن علی ابوالفداء، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، ۲۰۰۷م.
• «دانشنامه ایران»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: ۱۳۸۴.
• «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: ۱۳۶۸.
• «دیبای خسروانی؛ کوتاه شده تاریخ بیهقی»، گزینش و گزارش از محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، تهران: انتشارات جامی، ۱۳۷۵.
• «زردشتیان؛ باورها و آداب دینی‌آن‌ها»، مری بویس، ترجمه عسگر بهرامی، تهران: انتشارات ققنوس، ۱۳۸۹.
• «ز حد نشابور تا خاک بلخ؛ نگاهی جغرافیایی به خراسان تاریخی»، حسین صومعه، نشریه فرهنگی اجتماعی خاتون شرق، ۲۲ مهر ۱۴۰۰.
• «تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان»، دانیل آل آلتون، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷.
• «تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره ساسانیان»، تألیف و گردآوری عباس قدیانی، تهران: فرهنگ مکتوب، ۱۳۸۵.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران:آگه، ۱۳۷۵.
• «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی»، گای لسترینج، ترجمه محمود عرفان، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶.
• «خراسان غربی، در جغرافیای خودآگاهی تاریخی»، حسین صومعه، آفتاب صبح نیشابور، ۱۵ آذر ۱۴۰۰، ش۸۷.
• «روزگاران»، عبالحسین زرین‌کوب، تهران: انتشارات سخن، ۱۳۷۵.
• «علوم حدیث در ربع نیشابور طی چهار سده نخستین اسلامی»، مهدی حاجیان، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، پاییز و زمستان ۱۳۹۷، ش۶۴.
• «عوامل رشد علمی و سیاسی نیشابور در قرون گذشته»، محمدباقر حسینی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، شماره ۱۱۸و ۱۱۹، پاییز و زمستان ۱۳۷۶.
• «طبقات أعلام الشیعه»، تألیف آقا بزرگ طهرانی، تحقیق علینقی منزوی، تهران: سماعیلیان، ۱۳۶۹.
• «فتوح البلدان»، لاحمد بن یحیی بن جابر البغدادی (اشهیر بالبلاذری)، [بیروت]: دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م.
• «قلمرو طاهریان و اهمیت شهرهای اربعه خراسان»، امیر اکبری، پژوهشنامه تاریخ، دوره ۵، تابستان ۱۳۸۹، ش۱۹.
• «کتاب‌البلدان»، تألیف احمد بن ابی‌یعقوب بن واضح الکاتب المعروف بالیعقوبی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق. = ۱۹۸۸م.
• «کهن‌تر از خراسان: پارت و ابرشهر»، حسین صومعه، نشریه فرهنگی اجتماعی خاتون شرق، ۱۳ آذر ۱۴۰۰.
• «لهجه عثمانی»، احمد وفیق پاشا، استانبول، طبعخانه عامره، ۱۲۹۳ق.
• «مسالک و ممالک» تصنیف ابن خردادبه، ترجمه سعید خاکرند، تهران: میراث ملل، ۱۳۷۱.
• «مطالعه و تحلیل نقش مایه انسانی بر روی قطعه ای سفالی از تپه بلوچ نیشابور»، هادی صبوری و رضا بلندی، سفالینه، پاییز و زمستان ۱۳۹۸، ش ۵.
• «معجم البلدان»، شهاب‌الدین أبوعبدالله یاقوت بن عبدالله البغدادی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق=۱۹۷۹م.
• «مقالات تاریخی؛ دفتر نهم»، روسل جعفریان، قم: دلیل ما، ۱۳۸۷.
• «نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور»، بهزاد نعمتی، خراسان‌پژوهی، سال اول، پاییز و زمستان ۱۳۷۷، ش ۲.

• خراسان
• استان خراسان رضوی
• نیشابور

• تحلیل پهنۀ فرهنگی شهر نیشابور در قرن‌های اولیه و میانۀ اسلامی
• بازشناسی ربع نیشابور خراسان و تقسیمات جغرافیایی آن
• تأثیرات متقابل نیشابور و راه ابریشم در دورۀ ساسانی
• تاریخانه‌ی خراسان غربی: خراسان غربی در دوران نیشابوری
• خراسان در دوران اسلامی
• ارزش تاریخی وحدود جغرافیای سیاسی و فرهنگی خراسان
• نیشابور، مرکز خراسان و قدیم‌ترین پایگاه علوم اسلامی در ایران
• جغرافیای تاریخی خراسان بایگانی‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
• راه‌های ایالات غرب خراسان به سوی نیشابور مقارن ورود امام رضا
• علوم حدیث در ربع نیشابور طی چهار سده نخستین اسلامی
• قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهای اربعه خراسان
• علویان خراسان و روابط درون‌گروهی و برون‌گروهی آنان طی قرون چهارم تا ششم هجری (مطالعه موردی ربع نیشابور)