آیین حجآیین حَجّ، يك آیین عبادی است که در فقه اهل بیتی شرایط معين و مشخصي دارد و در وقت و زمان خاصي هم بايد انجام شود. فهرست مندرجات۲ - نخستین حج‌گزاران ۳ - حضرت آدم مأمور بنای کعبه ۴ - سنت حج‌گزاری در میان اخلاف حضرت آدم ۵ - ناپدید شدن کعبه در طوفان نوح ۶ - حضرت ابراهیم مأمور بازسازی کعبه و احیای آیین حج ۷ - آداب حج ۸ - تقدس کعبه نزد اهل کتاب و اقوام غیرعرب ۹ - گسترش بت‌پرستی و تغییرات ماهوی آیین حج ۱۰ - انحرافات مناسک حج پیش از اسلام ۱۱ - آداب پسندیده مناسک حج پیش از اسلام ۱۲ - پیراسته شدن آیین حج از مناسک شرک‌آلود ۱۲.۱ - ممنوع شدن حج‌گزاری مشرکان ۱۳ - باقی ماندن برخی از مناصب دوران جاهلی ۱۴ - حج‌گزاری با پای پیاده ۱۵ - اهمیت سیاسی حج ۱۶ - اقدامات عمرانی و رفاهی مخصوص حج گزاران ۱۶.۱ - روزگار عثمان ۱۶.۲ - زمان ولید بن عبدالملک ۱۶.۳ - زمان هشام بن عبدالملک ۱۶.۴ - زمان عمربن عبدالعزیز ۱۶.۵ - زمان مهدی عباسی ۱۶.۶ - زمان هارون الرشید ۱۶.۷ - زمان منصور عباسی ۱۶.۸ - خلفای عباسی و مسئولیت امارت حج ۱۶.۹ - عمل‌الحرمین ۱۷ - موسم حج در زمان فاطمیان ۱۸ - موسم حج در زمان آل‌بویه و سلاجقه ۱۹ - ناامنی برای کاروانهای حج در زمان عباسیان ۲۰ - راه مقابله ناامنی برای کاروانهای حج ۲۱ - تالیفات درباره راه‌های حج ۲۲ - اقامت حجاج در مکه ۲۳ - وصیت برای دفن در مکه ۲۴ - وقف برای حرمین ۲۵ - اقدامات براوستانی و خاندان ابوسعد ورامینی ۲۶ - حج‌گزاری عرفا و زهاد ۲۷ - آداب استقبال از حجاج ۲۸ - چنگیز جلوگیری از حج‌گزاری مسلمانان ۲۹ - حج‌گزاری حجاجِ عراقی پس از حمله مغول ۳۰ - توجه مغولان به مسئله حج ۳۱ - منصب امیرالحاج ۳۱.۱ - لوازم اصلی کار امیرالحاج ۳۲ - شخصیت فعال دستگاه مغول در امور عام‌المنفعه حج ۳۳ - اقدامات ایوبیان در امور حج ۳۴ - اقدامات ممالیک نسبت به حج ۳۵ - خطرات در موسم حج ۳۶ - حج‌گزاری مسلمانان در دوره حکومت عثمانی ۳۷ - تعریف صره ۳۸ - عوامل تسلط عثمانیان بر حج‌گزاری ۳۹ - کاروانهای حج عثمانی ۳۹.۱ - کاروان شام ۳۹.۲ - کاروان مصر ۳۹.۳ - کاروانهای مغرب و یمن ۴۰ - امیرالحاج در دولت عثمانی ۴۱ - رسوم شامیان و مصریان در ایام حج ۴۲ - مخاطرات حج‌گزاری حجاج ایرانی ۴۳ - مسیرهای دریایی حج ۴۴ - معضلات مسیرهای دریایی حج ۴۵ - بیماریهای موسم حج وعلت آن ۴۶ - ظهور و گسترش فرقه وهابیت ۴۷ - مشکلات حاد ایرانیان در زمان ظهور وهابیت ۴۸ - تحریم حج توسط ایران ۴۹ - فهرست منابع ۵۰ - پانویس ۵۱ - منابع ۱ - تاریخ شکل‌گیری آیین حجدرباره تاریخ شکل‌گیری و چگونگی آیین حج، اطلاع روشنی در دست نیست؛ اما روایات اسلامی بر پیشینه بسیار کهن آن تأکید کرده‌اند. ۲ - نخستین حجگزارانبراساس این روایات، قدمت این آیین به پیش از خلقت آدم بازمی‌گردد و نخستین حج‌گزاران فرشتگان بودند که در آسمان چهارم بر گرد بیت‌المعمور به طواف و عبادت می‌پرداختند. [۱]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۴ـ۳۶، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۲]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۴۹ـ۵۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۳]
ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۴۰۲، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.
[۴]
ابن‌بابویه، علل الشرایع، ص۶۰۴، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.
[۵]
مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۳۷۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.
۳ - حضرت آدم مأمور بنای کعبهاین مناسک پس از خلقت آدم به زمین نیز انتقال یافت و وی به فرمان خدا، مأمور بنای کعبه و برگزاری مراسم حج گردید. [۶]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۶ـ۴۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۷]
ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۴۰۶، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.
[۸]
مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۳۷۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.
در این خصوص، عبارت قرآنیِ «اَوَّلَ بَیتٍ» (نخستین خانه ) که در توصیف کعبه به‌کار رفته است [۹]
آل‌عمران: ۹۶.
[۱۰]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
[۱۱]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
چه‌بسا ناظر به بنای کعبه توسط حضرت آدم باشد.۴ - سنت حج‌گزاری در میان اخلاف حضرت آدمسنّت حج‌گزاری در میان اخلاف حضرت آدم ( ملقب به ابوالحجاج ) تداوم یافت و پیامبران به برگزاری آن اهتمام ویژه‌ای داشته و بسیاری از آنان در جوار کعبه به خاک سپرده شده‌اند. [۱۲]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۵۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۳]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۴]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۶]
محمدبن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۱، ص۶۰، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران.
۵ - ناپدید شدن کعبه در طوفان نوحگفته شده است که کعبه در طوفان نوح ناپدید [۱۷]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۸، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۸]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۹]
ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۳۹۹، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.
و به‌تدریج آیین‌های حج به فراموشی سپرده شد.۶ - حضرت ابراهیم مأمور بازسازی کعبه و احیای آیین حجاین وضع تا زمانی که حضرت ابراهیم مأمور بازسازی کعبه و احیای آیین حج گردید [۲۰]
بقره: ۱۲۵.
[۲۱]
بقره: ۱۲۷.
[۲۲]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
[۲۳]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
ادامه یافت.گفته‌اند که پس از اتمام بنای کعبه، جبرئیل مناسک حج را یک به یک به او آموخت، آنگاه ابراهیم بر مکان مرتفعی (به روایتی کوه ثَبیر و به روایتی جایی که بعدها به مقام ابراهیم معروف شد) ایستاد و با صدای بلند، مردمان را به حج‌گزاری فراخواند، سپس خود، پسرش اسماعیل و گروهی از جُرهُم، به عنوان پیشگامان، حج به‌جای آوردند. [۲۴]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۶ـ۷۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۷ - آداب حجاز آن پس، حج به عنوان سنّتی مقدّس و با آدابی چون مُحرِم شدن، طواف، سعی، وقوف در عرفه، مَشعَر، مِنا و مزدلفه، قربانی، تهلیل، تلبیه و رَمْیِ جمره، تداوم یافت و مناصبی چون کلیدداری، پرده‌داری و خدمتگزاری کعبه نیز پدید آمد. [۲۶]
ابن‌کلبی، کتاب الاصنام، ج۱، ص۶، چاپ احمد زکی‌پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
[۲۷]
ابن‌هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۷۷ـ ۷۸، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر.
[۲۸]
ابن‌هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۸۴ـ ۸۵، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر.
[۲۹]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۹۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۳۰]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۸۶، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۸ - تقدس کعبه نزد اهل کتاب و اقوام غیرعربحجگزاری مختص اهالی حجاز نبود، زیرا برخی روایات تاریخی از تقدس کعبه نزد اهل کتاب و برخی اقوام غیر عرب، خبر داده‌اند. [۳۱]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۶۷ـ۱۶۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
به روایت ابن‌هشام [۳۲]
ابن‌هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص ۲۳ـ۲۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر.
دو دانشمند یهودی درباره عواقب هرگونه اقدام علیه کعبه به یکی از پادشاهان تُبَّع، هشدار دادند.به نقل مسعودی، [۳۳]
مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۲۸۳ـ۲۸۴.
ایرانیان قدیم با هدایای گران‌قیمت بسیار، به زیارت کعبه می‌رفتند زمزمه آنان بر سر چاه آن، سبب شد که « زمزم » نام گیرد.آخرین ایرانی حج‌گزار، ساسان ( جد ساسانیان ) معرفی شده است. از به زیارت کعبه رفتن پادشاهان حِمْیر، کِنده، غسّان و لخم نیز یاد شده است. [۳۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۶۱۹.
با این‌حال، تقسیم‌بندی حجاج به گروههای سه گانه حُمس، حِلَّه و طُلْس، گویای آن است که در ادوار نزدیک به ظهور اسلام، گستره جغرافیایی و قومی حج‌گزاران، به حجاز و نواحی اطراف آن محدود شده بود. ۹ - گسترش بت‌پرستی و تغییرات ماهوی آیین حجآیینهای حج، با گذشت زمان و گسترش بت‌پرستی میان اعراب، تغییرات ماهوی کرد. نخستین بار، چندین قرن پیش از ظهور اسلام، عمروبن لُحَیّ خزاعی ( سرپرست امور مکه ) بت‌هایی بر گرد کعبه نهاد که تکریم آنها بخشی از آیین حج شد.. [۳۵]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۸۸، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۳۶]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۰۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۳۷]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۳۸]
ابن‌هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر،.
۱۰ - انحرافات مناسک حج پیش از اسلامبعدها رسوم انحرافی دیگری به مناسک حج راه یافت، از جمله سعی میان اِساف و نائله در دو محل نصب گردیدند، ولی بعداً به عنوان دو بت مورد پرستش قرار گرفتند، [۳۹]
«گزارشی از دو بازسازی کعبه و مسجدالحرام»، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶).
[۴۰]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
سوت کشیدن و کف‌زدن ؛ و بالاخره مسئله نَسیء (تغییر زمان ماه‌های حرام به منظور قرار گرفتن موسم حج در ماه‌های معتدل سال و جلب منابع تجاری ) [۴۱]
ابن‌کلبی، کتاب الاصنام، ص ۹، چاپ احمد زکی‌پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴
. [۴۲]
ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۷۴ـ ۲۷۵، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۴۳]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۴۴]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
در قرآن نیز به برخی از آنها تصریح شده است . [۴۵]
انفال: ۳۵.
با تفوق قریش بر مکه، بدعت‌های حج بیشتر شد که تقسیم حجاج به سه گروه حُمْس، حِلَّه و طُلْس از آن جمله بود. ۱۱ - آداب پسندیده مناسک حج پیش از اسلامهرچند که آداب پسندیده‌ای نیز رواج داشت، از جمله اطعام حجاج و گاه بذل و بخشش به آنان. [۴۶]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۹۴ـ۱۹۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
این رسوم، به ویژه پس از تسلط قُصَیّ بن کلاب و اخلاف وی بر امور مکه، مورد توجه بسیار قرار گرفت، چنان‌که از آن پس رفادت [۴۷]
چاپ سجاد اصفهانی، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
و قیادت [۴۸]
چاپ سجاد اصفهانی، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
در کنار حجابت ( پرده‌داری و کلیدداری ) و سقایت ( آبرسانی )، از وظایف لازم‌الاجرای قریشیان، به‌ویژه خاندان قصیّ (که این مناصب میانشان موروثی شد)، گشت. [۴۹]
ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۹، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۵۰]
ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۲۲-۲۲۴، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
سقایت، به‌ویژه به علت گرمای هوای مکه، اهمیت فراوان داشت. به گزارش ازرقی، [۵۱]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
عبدمناف و فرزندانش که عهده‌دار این مناصب بودند، با تدابیر رفاهی خاصی چون افزودن کشمش به آب زمزم برای کاستن از شوری آن و نیز تهیه مخلوط شیر و عسل، حجاج تشنه را سیراب می‌کردند.۱۲ - پیراسته شدن آیین حج از مناسک شرکآلودبا ظهور اسلام، آیین حج یکی از فرایض دینی مسلمانان [۵۲]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
[۵۳]
ناصر شکریان، «سیر تاریخی حج در قرآن»، ج۱، ص۱۰۲، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴).
و از مناسک شرک‌آلود پیراسته شد؛ ازاین‌رو، پیامبر اکرم پس از فتح مکه در سال هشتم هجرت، کعبه را از بت‌ها پاک ساخت. [۵۴]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۲.۱ - ممنوع شدن حج‌گزاری مشرکانیک سال بعد، با نزول سوره برائت، حج‌گزاری مشرکان، برای همیشه، ممنوع شد و در سال دهم نیز پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و سلم با شرکت در مراسم حج، احکام و آداب حج را به مسلمانان آموزش داد و مسئله نسیء را مُلغا اعلام کرد. [۵۵]
محمدبن عبداللّه ازرقی، ج۱، ص۱۷۵، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۵۶]
محمدبن عبداللّه ازرقی، ج۱، ص۱۸۶، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۳ - باقی ماندن برخی از مناصب دوران جاهلیاز مناصب دوران جاهلی نیز فقط حجابت و سقایت ابقا شد و متولیانشان در سمت خود باقی ماندند، ضمن آن‌که اطعام حجاج نیز به‌طور خاص مورد توجه پیامبر قرار گرفت. [۵۷]
محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۲، ص۸۳۷ـ۸۳۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
احتمالا نخستین بار در همین زمان منصب امارت حج / امیرالحاج ــ که چه‌بسا شکل تغییریافته قیادت بود ــ پدیدار شد. [۵۸]
محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
از همان آغاز، فریضه حج در اسلام، اهمیت فراوان داشت.۱۴ - حج‌گزاری با پای پیادهحجگزاری با پای پیاده ــ اگرچه بنابه برخی روایات، سابقه‌ای کهن داشت [۵۹]
محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۶۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
ــ پس از ظهور اسلام، به‌واسطه تأکیدات خاص پیامبر [۶۱]
حسن بصری، فضائل مکه معظمه (از مترجمی ناشناخته)، ج۱، ص۳۳، چاپ علی صدرایی خویی، در میقات حج، ش ۱۲ (تابستان ۱۳۷۴).
به عنوان سنّتی حسنه، مورد توجه بسیار قرار گرفت، این سنّت به‌ویژه در میان خاندان پیامبر موردتوجه خاص بود؛ چنان‌که درباره امام حسن و امام زین‌العابدین علیهماالسلام آورده‌اند که بارها پیاده به حج رفتند. [۶۳]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۲۶.
۱۵ - اهمیت سیاسی حجحج، علاوه بر جنبه عبادی، از همان روزگار پیامبر برای حکومت نوپای اسلامی، اهمیت سیاسی روزافزونی داشت، زیرا تسلط بر مکه، مشروعیت حکومت تلقی می‌شد. [۶۴]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
[۶۹]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۴۱ـ۴۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۷۰]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۵۱، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
همین حساسیت، در کنار نقش مهم شهرهای مکه و مدینه در رساندن اخبار و حوادث مهم جهان اسلام، حج را به آوردگاهی سیاسی بدل کرده بود، چنان‌که طلحه و زبیر پس از جدا شدن از امام علی علیه‌السلام به بهانه به‌جا آوردن عمره، به مکه رفتند و علم مخالفت برافراشتند. [۷۱]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸۰ـ۱۸۱.
از همین نمونه است اقدام معاویه در اعزام جاسوسانی به مکه در موسم حج، با هدف ایجاد هرج‌ومرج در قلمرو خلافت [۷۲]
امام علی علی‌بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغة، نامه ۳۳، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
؛ برافراشته شدن چهار پرچم مختلف به نمایندگی از چهار گرایش سیاسی ( خوارج، امویان، زبیریان و طرفداران محمدبن حنفیه ) در مراسم حج سال ۶۸؛ [۷۳]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
و امارت حج حجاج‌بن یوسف در سالهای ۷۲ و ۷۳، با هدف سرکوب ابن‌زبیر . [۷۴]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۳.
[۷۵]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۸.
[۷۶]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۸۱.
۱۶ - اقدامات عمرانی و رفاهی مخصوص حج گزاراناهمیت عبادی و سیاسی حج، اقدامات عمرانی و رفاهی مخصوص حج گزاران را نیز در پی داشت. ۱۶.۱ - روزگار عثماندر روزگار عثمان، به منظور آبرسانی به حجاج، در عرفات استخرهایی ساختند و آب همه قنات‌ها را به سوی آن هدایت کردند. ۱۶.۲ - زمان ولید بن عبدالملک[[ولیدبن عبدالملک به والیانش دستور داد تا راه‌ها و چاههای شهرها را ترمیم کنند، به‌ویژه آن‌هایی را که در مسیر حجاز بودند. [۷۸]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۷۹]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۶.۳ - زمان هشام بن عبدالملکهشامبن عبدالملک نیز مقرر کرد تا در موسم حج، به حجاج آشامیدنیهای متنوع داده شود. [۸۰]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
بخش مهمی از این اقدامات را وابستگان به دستگاه خلافت انجام می‌دادند.۱۶.۴ - زمان عمربن عبدالعزیزعمربن عبدالعزیز هنگامی که والی مکه بود، مکیان را ملزم کرد که برای در امان ماندن اموال حجاج از دستبرد دزدان، اقدام به افروختن آتش و روشن کردن چراغ نمایند. [۸۱]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۱۷۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
همچنین وی و رَمْله ( نوه عبدالملک‌بن مروان )، هریک، خانه‌ای را در مکه وقف سکونت حاجیان کردند، رمله در عین حال موقوفاتی را در شام، برای تأمین هزینه آشامیدنیهای ساکنان این خانه، اختصاص داده بود. [۸۲]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۰ـ۲۴۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۸۳]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۶.۵ - زمان مهدی عباسیسفر حج مهدی عباسی در سال ۱۶۰ ــ به سبب بذل و بخشش فراوانش به حجاج و مردم مکه و مدینه، و اقداماتش درخصوص احداث آبگیرهای متعدد در مسیرهای منتهی به مکه، بازسازی راه‌ها و حفر چاه‌ها ــ بسیار مشهور است. [۸۴]
مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۶۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.
[۸۵]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۸، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۸۶]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۸۷]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۶، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۸۸]
ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۵۴۳ـ۵۷۲، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸۹]
ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۱۵ـ ۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۹۰]
ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۴۳ـ۶۴۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
سیاسی بودن این اقدامات نیز دور از ذهن نیست، زیرا در زمان او شهید فخ، [۹۱]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
از حجاج خانه خدا بیعت گرفت تا بر ضد مهدی شورش کنند. [۹۲]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۰۴.
۱۶.۶ - زمان هارون الرشیددرباره هارون آورده‌اند که سالی به جهاد و سالی به حج می‌رفت و در مجموع، نُه بار حج گزارد. [۹۳]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۳۰ـ۴۳۱.
[۹۴]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
وی تعداد زیادی از فقها را با خود به حج می‌برد و به حجاج و اهالی حرمین، بسیار بذل و بخشش می‌کرد. [۹۶]
احمدبن علی مقریزی، ج۱، ص۷۹، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
لایروبی و بازسازی قنات‌های مکه نیز از اقدامات مهم زمان وی بود. [۹۷]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۳۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
با این حال مهم‌ترین حادثه موسم حج در روزگار وی، برگزاری مراسم انتصاب امین و مأمون در سال ۱۸۶ به ولایتعهدی و تعیین قلمرو حکومتی هریک از آنها بود که عهدنامه آن را در کعبه آویختند، از جمله در این عهدنامه، هر دو ولیعهد تعهد کردند در صورت نقض پیمان، سی بار پیاده و با پای برهنه به حج بروند. [۹۸]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۴۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۶.۷ - زمان منصور عباسیدر میان خلفای عباسی، منصور بیش از همه حج گزارد [۹۹]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۷ـ ۶۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
که چه‌بسا تا حدی به سبب تجمع مخالفان وی در مکه و اطراف آن بود، چنان‌که پیروزی منصور بر ابراهیم‌بن عبداللّه ( برادر نفس‌زکیه ) نیز در موسم حج اعلام شد. [۱۰۰]
حُمیدبن احمد محلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۱، ص۱۷۴، چاپ سنگی (بی‌جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
گفته‌اند که پس از هارون، هیچ‌یک از خلفای عباسی حج نگزاردند. [۱۰۱]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۱۰۲]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۶.۸ - خلفای عباسی و مسئولیت امارت حجبا این حال خلفای عباسی (نظیر اسلاف امویشان ) معمولا مسئولیت مهم امارت حج را به افرادی خارج از تیره و قبیله یا اعوان و انصار خود واگذار نمی‌کردند. از همین‌گونه بود منصب عمل‌الحرمین ( اداره امور حرمین ) که نمایندگان و امیران تابع خلیفه عهده‌دار آن بودند یا سقایت حجاج که تا نیمه قرن سوم همچنان در اختیار اخلاف عباس‌بن عبدالمطلب قرار داشت [۱۰۳]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
البته موروثی بودن این منصب، معلول عوامل دیگری چون سنن قبیله‌ای نیز بود.۱۶.۹ - عملالحرمینعملالحرمین، منصبی تشریفاتی ـ سیاسی بود که متصدی آن از میان امرای بانفوذ انتخاب می‌شد و هنگام خطبه خواندن در مکه، نامش همراه با نام خلیفه ذکر می‌شد و در موسم حج، عَلَمی نیز برای وی نصب می‌گشت، در مقابل، او نیز موظف بود مالیاتی معین به دستگاه خلافت بپردازد و امنیت مکه و کاروانهای حجاج را تأمین کند. در این خصوص، طاهریان که از ۲۳۷ تا ۲۵۳ و صفاریان که از ۲۶۵ تا ۲۷۱ عهده‌دار این منصب بودند، به‌ویژه شایان ذکرند. [۱۰۷]
تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۲۱، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.
[۱۰۸]
تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۲۳، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.
[۱۰۹]
تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۳۰، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.
[۱۱۰]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۳۹، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
با این همه، اداره امور حرمین، در بسیاری موارد، با اختلال بسیار همراه بود که این معضِل، طیف متنوعی از فرصت‌طلبی‌های غارتگرانه، [۱۱۱]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۱۱۲]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۲، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
شورش‌های مقطعی ( ابن‌طباطبا ؛ نفس‌زکیه )، جنگ و گریز رقبای سیاسی [۱۱۵]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۱۱۶]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
و سیطره رقبای عباسیان بر حرمین را شامل می‌شد.مورد اخیر، به‌ویژه از اوایل قرن چهارم به بعد، با استیلای بنوسلیمان (از سادات حسنی ) بر مکه، [۱۱۷]
احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱، ص۱۶۱، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
تحرکات وسیع قرمطیان در حجاز و عراق، اقدامات اخشیدیان برای استیلا بر حرمین [۱۱۸]
مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۱۵۸.
و بالاخره تسلط فاطمیان بر مکه و مدینه، ابعاد گسترده‌ای یافت.۱۷ - موسم حج در زمان فاطمیانبرای فاطمیان، حج از موارد استراتژیک در سیاست خارجی، به‌ویژه برای تقابل با خلافت عباسی، بود. مهم‌ترین جلوه این تقابل، رقابت تنگاتنگ آنان با آل‌بویه و بعدها سلاجقه (نمایندگان عباسیان در اداره حرمین) در امر خطبه‌خوانی موسم حج بود که به‌تناوب میان آنان دست به دست می‌گشت. [۱۲۴]
عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.
با این حال، فاطمیان ــبه‌سبب سیاست‌هایی چون ارسال آذوقه برای حرمین، فرستادن مقرری و هدایا برای خدام و مجاورین و پرده‌داران و کلیدداران کعبه و نیز امیر مکه، ارسال جامه کعبه به صورت سالیانه و بالاخره ایجاد امنیتِ بیشتر برای کاروانهای حجاج در مسیر مصر و شام موفق‌تر بودند و تا پایان خلافت فاطمی، غالباً خطبه به نام آنان خوانده می‌شد. [۱۲۵]
ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۲۶]
ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۲۷]
عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۲۸]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۱۲۹]
احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۴، ص۲۶۸ـ۲۷۱، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
در دستگاه فاطمیان، امارت حج از وظایف ارباب سیوف بود. [۱۳۰]
احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۳، ص۲۷۴، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۱۸ - موسم حج در زمان آل‌بویه و سلاجقهآلبویه و سلاجقه، اگرچه عنوان عمل‌الحرمین نداشتند، برای نظارت بر امور حرمین تلاش فراوان کردند و گاه در خطبه‌های موسم حج، نامشان با نام خلیفه ذکر می‌شد. عضدالدوله با برخی اقدامات رفاهی و عمرانی ــچون لغو اخذ مالیات راهداری از حجاج مسیر عراق، بازسازی مسیر مکه، اهدای پول بسیار به خاندان‌های بانفوذ مکه و مجاوران خانه خدا، حفر چاههای آب در مسیر مکه و بالاخره فرستادن جامه کعبه به صورت سالیانه [۱۳۳]
مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۷.
ــ موقعیت خود را در حرمین تحکیم کرد.آلب‌ارسلان و ملکشاه سلجوقی نیز، به‌رغم توان نظامی، از چنین سیاست‌هایی بهره گرفتند. [۱۳۶]
عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۳۷]
محمدبن علی راوندی، راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل‌سلجوق، ج۱، ص۱۳۱، به سعی و تصحیح محمد اقبال، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران ۱۳۶۴ش.
۱۹ - ناامنی برای کاروانهای حج در زمان عباسیاندر اوایل قرن چهارم تحرکات قرامطه و ناتوانی عباسیان از دفع آنها، طی سالیان متوالی، برای حاجیانی که از مسیر عراق سفر می‌کردند، به کابوسی هولناک بدل شده بود. قتل و غارت کاروانهای حج و ناامنی حاصل از آن، به اندازه‌ای بود که بارها و بارها یا حرکت کاروانهای حج متوقف شدند یا کاروان‌ها به مکه نرسیدند یا مراسم حج نیمه تمام ماند و یا به خاک و خون کشیده شد. [۱۳۸]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۲۳، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۳۹]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۲۸، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۴۰]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۵۷، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۴۱]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۸۶، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۴۲]
مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۹۰، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.
در یکی از مهم‌ترین این ترک‌تازیها، [۱۴۶]
(از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
ابوطاهر جَنّابی و سپاهش، پس از کشتار وسیع حاجیان و اهالی مکه، اجساد را در چاه زمزم ریختند و حجرالاسود را با خود به بحرین بردند که سالها در آن‌جا باقی ماند [۱۴۷]
۲۵۷ـ۲۵۹، کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۴۹ـ۲۵۱، ج۴، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۴۸]
مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.
غیر از قرامطه، راهزنانی نیز با کمین در مسیر حجاج، آنها را غارت می‌کردند [۱۴۹]
مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۲۱۵.
[۱۵۱]
احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱، ص۱۲۷، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۲۰ - راه مقابله ناامنی برای کاروانهای حجو تنها راه‌های مقابله با آنها، همراهی گروهی نظامی با کاروان‌ها [۱۵۲]
عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۰۱، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
و نیز استفاده از راه‌شناس‌های خبره‌ای بود که قادر به هدایت کاروان از مسیرهای امن‌تر بودند، صرف‌نظر از معضلات این چنینی و فارغ از دنیای حکومت و سیاست، سنّت حج‌گزاری در میان مسلمانان، مقتضیات خاص خود را داشت.۲۱ - تالیفات درباره راه‌های حجنخستین آثار درباره راه‌های حج در همین قرون تألیف شد [۱۵۳]
اصطخری، صور الاقالیم، ج۱، ص۲۶ـ۲۸.
[۱۵۴]
ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۰.
[۱۵۵]
ابن‌فقیه، اخبار البلدان، ج۱، ص۲۱ـ۲۲.
که در یکی از مهم‌ترین آنها (متعلق به قرن سوم) راه بغداد و کوفه، راه بصره، راه یمامه، راه یمن، راه حضرموت، راه مصر، راه شام، راه طائف و راه جدّه، مسیرهای شناخته شده حج در جهان اسلام معرفی شده‌اند. [۱۵۶]
ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۵۴۳ـ۶۵۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۲ - اقامت حجاج در مکهحجاج بسیاری یا از ابتدا به قصد اقامت طولانی یا دائم وارد مکه می‌شدند و یا پس از ورود به مکه، به دلایل متعدد، برای همیشه رحل اقامت می‌افکندند. تنوخی [۱۵۷]
محسن‌بن علی تنوخی، ج۲، ص۲۷۹ـ۲۸۱، کتاب الفرج بعدالشدة، چاپ عبود شالچی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
از اهتمام حجاج متمول به کمک به فقرای مدینه، به‌ویژه علویان، یاد کرده و کشّی [۱۵۸]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۵۵۷، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
نیز ضمن اشاره به مشکلات مالی حجاج شیعه، از توقیع امام زمان علیه‌السلام برای رفع این مشکلات سخن گفته است.۲۳ - وصیت برای دفن در مکهبه خاک سپرده شدن در مکه، به‌ویژه در مراسم حج، نیز از جمله رسومی بود که بزرگان و صاحب‌منصبان بدان وصیت می‌کردند. [۱۵۹]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۱۰۷، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۲۴ - وقف برای حرمیناز دیگر سنن پررونق، وقف کردن برای حرمین بود که به‌ویژه شیعیان دوازده امامی عصر سلجوقی، بدان توجه خاص داشتند. ۲۵ - اقدامات براوستانی و خاندان ابوسعد ورامینیعبدالجلیل قزوینی [۱۶۰]
عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۸۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
[۱۶۱]
عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۰۰، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
[۱۶۲]
عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۲۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
از خیرات و مبرّات فراوان مجدالملک براوستانی ( وزیر برکیارق ) در حرمین و نیز از اقدامات خاندان رضی‌الدین ابوسعد ورامینی که به سبب انفاق فراوان به حجاج، رسیدگی به امور حرمین و بقای عمارات متعدد در مکه و مدینه، شهرت بسیار داشته‌اند، یاد کرده است. [۱۶۳]
سمعانی، الانساب، ج۵، ص۵۸۷.
[۱۶۴]
رسول جعفریان، «خاندان ابوسعد ورامینی و تلاش برای آبادانی حرمین شریفین»، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، میقات حج، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۱).
۲۶ - حج‌گزاری عرفا و زهادیکی از رسوم حج‌گزاری این ادوار، حج‌گزاری عرفا و زهاد با آدابی خاص بود، از جمله بی‌زاد و توشه سفر کردن با هدف توکل کامل به خدا (که گاه به افراط کشیده می‌شد)، صبر بر دشواریهای راه، توسل به امدادهای غیبی، پرهیز از غرور، بی‌اعتنایی به ستمگران و استفاده نکردن از خدمات رفاهی حکومتی، انجام دادن برخی اعمال طاقت‌فرسا با انگیزه حفظ حرمت خانه خدا، و اهتمام به ختم قرآن در طواف . [۱۶۵]
محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
[۱۶۶]
محمدبن ابراهیم عطار، ج۱، ص۹۷، کتاب تذکرةالاولیاء، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
> [۱۶۷]
محمدبن ابراهیم عطار، ج۱، ص۱۰۹، کتاب تذکرةالاولیاء، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
[۱۶۸]
محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۲۵۹، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
[۱۶۹]
محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۲، ص۱۰۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
بسیاری از آنان بارها به حج می‌رفتند و گاه سفرشان چند سال به طول می‌انجامید. [۱۷۰]
محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
۲۷ - آداب استقبال از حجاجبخش دیگری از آیین‌های حج، آداب استقبال از حجاج بود که ظاهراً به شیوه جشنی عمومی برگزار می‌شد، مثلا نقل است که در سال ۳۱۷ برای استقبال از حجاج، بغداد را آراسته بودند. [۱۷۱]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۵۳، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۲۸ - چنگیز جلوگیری از حج‌گزاری مسلمانانبا هجوم مغولان به سرزمین‌های شرقی اسلامی در قرن هفتم، حج‌گزاری مسلمانان این خطه بسیار دشوار شد. چنگیز با این استدلال که «سراسر جهان خانه خداست » از حج‌گزاری مسلمانان قلمرو خود جلوگیری کرد. [۱۷۲]
ابوالغازی بهادرخان، شجره ترک، ج۱، ص۱۳۰، چاپ پیتر د مزون، سن‌پطرزبورگ ۱۲۸۷/۱۸۷۱، چاپ افست آمستردام ۱۹۷۰.
از نظر جانشینان او نیز تا پیش از مسلمان شدنشان، بی‌شک مسئله همین‌گونه بوده است، چون تا مدتهای مدید راه حج (در قلمرو مغولان) بسته بود. [۱۷۳]
عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۸، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).
۲۹ - حج‌گزاری حجاجِ عراقی پس از حمله مغولفاسی، نخستین حج‌گزاریِ حجاجِ عراقی ( عراق عرب و عراق عجم ) پس از حمله مغول را در سال ۶۶۶ دانسته، [۱۷۴]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
که این گزارش با تاریخ صدور یر لیغ اباقاخان مبنی بر بازگشایی راه حجاز [۱۷۵]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
سازگار است. [۱۷۶]
عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۶ـ۶۹، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).
این یرلیغ، که حاصل تلاش ع طاملک جوینی بود، به‌دلیل اشاره به اعزام نیروی نظامی برای حفاظت از کاروان‌ها، [۱۷۷]
عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۶ـ۶۹، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).
حاکی از برقراری نظارت حکومتی بر امر حج و سامان بخشیدن به آن پس از سالهاست، آنچنان‌که فاسی [۱۷۸]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۰، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
نیز از کاروان بزرگ حجاج عراقی در ۶۶۹ و ۶۸۸ خبر داده است.۳۰ - توجه مغولان به مسئله حجبیشترین اخبار متعلق به روزگار سلطان محمد خدابنده است که هم مسلمان بودنش و هم رقابت میان اشراف حسنی مکه با ممالیک ( رقبای سیاسی ایلخانان )، بر سر تسلط یافتن بر مکه که به یاری جستن گروهی از اشراف حسنی، از سلطان مغول انجامید، توجه مغولان را بیش از پیش به مسئله حج جلب کرد. [۱۷۹]
عبداللّه‌بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۰، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ش.
این توجه در روزگار سلطان ابوسعید نیز تداوم یافت، چنان‌که در سالهای ۷۱۸ تا ۷۲۰ در مکه به نام وی خطبه می‌خواندند و کاروان حج ایران (وفد عراقی/ قافله شرقی) با هدایای فراوان دربار ایران، راهی مکه می‌شد. [۱۸۰]
ابن‌فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، ج۳، ص۱۶۰ـ۱۶۱، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).
[۱۸۱]
ابن‌فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، ج۳، ص۱۷۱، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).
۳۱ - منصب امیرالحاجامیرالحاج این کاروان، منصوب د ستگاه حکومتی بود و فرمان‌های ویژه‌ای، برای اعطای مسئولیت به وی، صادر می‌شد. ۳۱.۱ - لوازم اصلی کار امیرالحاجآشنایی با مناسک حج و منازل بین راه و احوال قبایل عرب ساکن در مسیر، از ضروریات این منصب بود و حمل پول زیاد (برای توزیع میان قبایل هم‌پیمان ) و به همراه داشتن چند صد نظامی (به منظور دفع حملات عشایر عرب و راهزنان ) از لوازم اصلی کار امیرالحاج به شمار می‌رفت. [۱۸۲]
محمدبن هندوشاه شمس منشی، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، ج۱، جزء۱، ص۳۷۴ـ۳۸۴، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۸۳]
محمدبن هندوشاه شمس منشی، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، ج۲، ص۲۱۳ـ۲۱۷، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۳۲ - شخصیت فعال دستگاه مغول در امور عام‌المنفعه حجاز برجسته‌ترین شخصیت‌های فعال در امور عام‌المنفعه حج در دستگاه مغولان، امیر چوپان بود که برای آبرسانی به مکه، پنجاه هزار دینار هزینه کرد و پس از وفات نیز بنابه وصیتش، هم‌زمان با موسم حج، در مدینه به خاک سپرده شد. [۱۸۴]
احمدبن محمد خوافی، مجمل فصیحی، ج۳، ص۳۹، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ۱۳۴۱ش.
[۱۸۵]
ابن‌فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، ج۳، ص۱۸۱ـ۱۸۵، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).
بسیار بیشتر از مغولان، همسایگان آنها در نواحی غربی جهان اسلام، با حج و مسائل مرتبط به آن درگیر بودند. ۳۳ - اقدامات ایوبیان در امور حجایوبیان ــ که سرسلسله آنها، صلاح‌الدین، با لغو یکی از مالیات‌های حجاج، توجه خاصی به امر حج نشان داده بودــ در تثبیت جایگاه سیاسی خود در حرمین، مجدّانه تلاش می‌کردند، حج‌گزاری برخی از این سلاطین، لغو مالیات مکیان، اعطای کمک‌های مالی فراوان به حکام و اهالی حرمین و اعطای امتیازات اقتصادی به امرای عربِ حاکم بر نواحی واقع در مسیر حج، از مهم‌ترین این تلاشها بود. [۱۸۶]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۱۸۷]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۹۸ـ۹۹، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۸۸]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۰۵، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۸۹]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۹۰]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۲، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۹۱]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۴، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
با این حال، گاه روش‌های خشونت‌باری نیز به‌کار گرفته می‌شد. [۱۹۲]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۰۷، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۳۴ - اقدامات ممالیک نسبت به حجاهتمام ممالیک به حج بیش از ایوبیان بود. [۱۹۳]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۵۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
بیبرس اول در ۶۶۷ مناسک حج معروفش را با اقدامات سیاسی ـ مذهبی و عام‌المنفعه توأم کرد، ضمن آن‌که همه ساله به حجاج مصر و شام مساعدت مالی بسیار می‌کرد. [۱۹۴]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۲۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
برخی از سلاطین مملوک، بیش از یک بار و با تشریفات بسیار حج گزاردند، [۱۹۵]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۲۹ـ۱۳۶، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
هرچند که این تشریفات با حج‌گزاری مسرفانه و شگفت‌آور منسی موسی، پادشاه تکرور ( کشور مالی )، قابل مقایسه نبود. [۱۹۶]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۹۷]
ابن‌خلدون، تاریخ، ج۵، ص۴۹۶.
[۱۹۸]
محمدعلی سلطانی، «نقش حج در تحولات دینی غرب آفریقا»، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، میقات حج، ش۱۰ (زمستان ۱۳۷۳).
ابن‌بطوطه [۱۹۹]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۶۲، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
و قلقشندی [۲۰۰]
احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۴، ص۵۷ـ۵۸، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
از مراسم محمل‌گردانی [۲۰۱]
مارکو سلتی، «تاریخ تشیع در مکه و مدینه و»، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶).
سخن گفته‌اند، نیز نقل است که کاروان مصر، همه ساله پرده جدید کعبه را به همراه می‌آورد و این پرده، پس از عید قربان، طی مراسمی، بر کعبه پوشانده می‌شد. [۲۰۲]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
کسب امتیاز مذکور، منوط به تأمین تمامی هزینه‌ها و مایحتاج حرمین و اهالی‌اش بود [۲۰۳]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۲۰۴]
احمد هاشم بدرشینی، اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی، مدینه ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
که غالباً سلاطین مصری، پیشتاز آن بودند.ابن‌بطوطه [۲۰۵]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۱ـ ۱۸۲، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۲۰۶]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۶، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
از مراسم باشکوه عمره رجب و نواختن مکرر طبل و دهل از ابتدای ذیحجه [۲۰۷]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
در مکه یاد کرده است.رسم اعطای صدقات و خیرات به مجاورین و فقرا، چنان رواجی داشت که گاه به تنزل ارزش نقدینگی می‌انجامید. [۲۰۸]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۲۰۹]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
تجارت ایام حج نیز رونقی به سزا داشت و حتی بین صفا و مروه، بازار برپا بود. [۲۱۰]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۷۸، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
برای دولتمردان، رفتن به حج کاربرد دیگری نیز داشت که همانا جان به سلامت بردن از توطئه‌های رقبای سیاسی بود و در ادوار بعد نیز رواج داشت. [۲۱۱]
شمس‌الدین سراج عفیف، تاریخ فیروزشاهی، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۲، چاپ ولایت حسین، کلکته ۱۸۹۱.
[۲۱۲]
میرمحمدسعیدبن علی مشیزی، تذکره صفویه کرمان، ج۱، ص۴۶۹، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۹ش.
۳۵ - خطرات در موسم حجهمواره در موسم حج، مخاطرات بزرگی وجود داشته است. فاسی [۲۱۳]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۰ـ۲۶۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۱۴]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۷، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۱۵]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۱۶]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۷۱ـ۲۷۲، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
از درگیریهای گاه خونین (میان رقبای سیاسی، میان حجاج با اهالی مکه یا میان خود حجاج) و نیز از کشته شدن حجاج براثر ازدحام، سخن گفته است. [۲۱۷]
شمس‌الدین سراج عفیف، تاریخ فیروزشاهی، ج۱، ص۲۲، چاپ ولایت حسین، کلکته ۱۸۹۱.
[۲۱۸]
احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۴۶، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
راه‌های حج، به علت بی‌ثباتیهای سیاسی داخلی و یا تهاجمات خارجی، ناامن بود. [۲۱۹]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۲۰]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۷ـ۲۶۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۳۶ - حج‌گزاری مسلمانان در دوره حکومت عثمانیاز قرن دهم تا سیزدهم، به سبب تسلط حکومت عثمانی بر حجاز، حج‌گزاری مسلمانان، تابع چگونگی مناسبات دولت‌های متبوعشان با عثمانیان بود. سلطه رسمی عثمانی بر حرمین، اگرچه در دوران سلطان سلیم (قرن دهم) و در پی سقوط ممالیک اتفاق افتاد، اما سابقه نفوذ آنان در حجاز به روزگار مراد اول که به تألیف قلوب شرفای حجاز، توجه بسیار نشان داد و نیز بایزید اول که نخستین صُرّه همایون به ارزش هشتاد هزار سکه طلا را برای حرمین فرستاد، بازمی‌گشت. [۲۲۱]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۱۰۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۲۲]
منیر آتالر، صرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۳، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
۳۷ - تعریف صرهصُرّه، هدایای نقدی و غیرنقدی سلاطین و درباریان و ثروتمندان عثمانی برای اهالی حرمین بود که ارسال آن مهم‌ترین تدبیر عثمانیان تا پایان حکومتشان برای تسلط بر حرمین بود. ۳۸ - عوامل تسلط عثمانیان بر حجگزاریگستردگی تشریفات توأم با فهرست نسبتآ طویل کارگزاران آن و تبدیل شدن واژگان خاص آن نظیر کاروان صرّه، دفاتر صرّه، اوقاف صرّه و امین‌صرّه به بخش مهمی از فرهنگ لغوی حج در قلمرو عثمانی، [۲۲۳]
منیر آتالر، صرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۱ـ۹۹، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
میزان اهمیت آن را نشان می‌دهد، علاوه بر ارسال صرّه، اقدامات دیگری نیز از عوامل تسلط عثمانیان بر حج‌گزاری این ادوار بود، از جمله اختصاص موقوفات و خیرات، حمایت مالی از امرای حجاز و بَدَویان عرب و انجام دادن کارهای عمرانی. [۲۲۴]
محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۱۰۵ـ ۱۰۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۲۵]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۸۱، (به‌کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
[۲۲۶]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۸۳، (به‌کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
[۲۲۷]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۸۸، (به‌کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
ازاین‌رو به‌رغم آن‌که هیچ‌یک از سلاطین عثمانی به حج نرفتند (البته زنان درباری به این سفر اشتیاق زیادی نشان می‌داده‌اند)، عنوان خادم‌الحرمین به آنان اختصاص داشت. [۲۲۸]
منیر آتالر، صرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۵، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
[۲۲۹]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۸۲، (به‌کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
[۲۳۰]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۱۰۳، (به‌کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
۳۹ - کاروانهای حج عثمانیکاروان ( محمل ) های حج عثمانی، به‌طور عمده، در سه گروه سازمان‌دهی می‌شدند. ۳۹.۱ - کاروان شامبزرگترین آنها، کاروان شام بود که ظاهراً از ۱۰۱۰ شکل گرفت و بزرگ‌ترین محموله صرّه همایون را حمل می‌کرد، این کاروان در مراسمی باشکوه و با حمایت لشکری چند هزار نفری، از استانبول راهی مکه می‌شد. در مکه و مدینه، استقبال رسمی مفصّلی از این کاروان به‌عمل می‌آمد که چند روز به طول می‌انجامید و طی آن هدایای ارسالی، میان اهالی توزیع می‌شد. [۲۳۱]
اولیا چلبی، تاریخ سیاح، ج۹، ص۶۰۴ـ۶۰۷.
[۲۳۲]
منیر آتالر، صرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۳ـ۹۹، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
کاروان شام به دو دسته مقاطره (سواره) و شعاره (پیاده) تقسیم می‌شد و دهها بیرق، دهها نوازنده و چند صد راهنما، آن را همراهی می‌کردند. ۳۹.۲ - کاروان مصردومین گروه، کاروان مصر بود که وظیفه حمل پرده کعبه را برعهده داشت و سومین گروه، کاروان عراق بود، کاروانهای کوچک‌تر دیگری نیز بودند که از افریقای شمالی، یمن و ایران، از دو مسیر زمینی و دریایی، راهی مکه می‌شدند، حجاج آسیای میانه نیز اگر از قلمرو روسیه و ایران به سلامت گذر می‌کردند، خود را به کاروان شام می‌رساندند. [۲۳۳]
منیر آتالر، صرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۶، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
[۲۳۴]
منیر آتالر، صرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۸، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
۳۹.۳ - کاروانهای مغرب و یمناز مغرب و یمن نیز کاروانهای بزرگی عازم حج می‌شدند، اعزام قافله مغرب تابع نظم خاصی نبود و گاه چندین سال متوقف می‌شد، این کاروان هیئت رئیسه‌ای شامل امیرالحاج، یک عالم دینی، یک قاضی و یک راهنما داشت، گروه نظامی کوچکی نیز مأمور حفاظت از کاروان بود، هرچند حجاج، معمولا خود مسلح بودند. حرکت کاروان از شهر فاس و در میان هلهله و شادی مردم آغاز می‌شد و سپس در طی مسیر ( الجزایر، تونس، طرابلس و مصر ) حجاج دیگری به آن می‌پیوستند [۲۳۵]
«مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)»، ص ۱۰۱، ترجمه محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۳۶]
محمدامین بزاز، «حج‌گزاری در کشور مغرب (سده نوزدهم)»، ج۱، ص۶۴ـ۶۵، (ترجمه) حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش ۴۴ (تابستان ۱۳۸۲).
کاروانهای یمنی، علاوه بر حجاج یمن، زائران ایرانی و هندی را نیز شامل می‌شدند و مهم‌ترین مشخصه آنها مال‌التجاره فراوانی بود که برای فروش به مکه می‌بردند. گفته شده است که مکیان برای این کاروانهای ثروتمند احترام بسیار قائل بودند و آنان را در محلات ویژه اسکان می‌دادند [۲۳۷]
«مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)»، ص ۱۰۱ـ۱۰۲، ترجمه محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
کاروانهای مصری نیز کوچک‌تر از کاروانهای شامی بود، جز آن‌که التزام به تقیدات شرعی گاه در میان این کاروانیان محلی از اعراب نداشت [۲۳۸]
«مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)»، ص ۱۰۰، ترجمه محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۳۹]
محمدابراهیم کازرونی، سفرنامه مکه، ج۱، ص۳۵۳، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، میقات حج.
۴۰ - امیرالحاج در دولت عثمانیمدیر مدیر کاروان، امیرالحاج بود که اگر تا هفت سال، وظیفه‌اش را به درستی انجام می‌داد، به وزارت منصوب می‌شد؛ ازاین‌رو گاه بر سر کسب این منصب منازعاتی درمی‌گرفت، استخدام نیروهای نظامی محافظ کاروان و عرضه خدماتی چون اجاره شتر برای حجاج بی‌بضاعت، آبرسانی به کاروان‌ها، اختصاص اماکنی جهت سکونت زائران در مدینه و نیز توزیع آشامیدنیهای رایگان میان حجاج، برعهده دولت عثمانی بود، با این‌حال، انجام دادن برخی خدمات (مانند پرداخت پول و اهدای گوسفند ) برعهده ثروتمندان بود، اموال زائران بی‌وارثِ متوفای کاروان‌ها هم به دولت می‌رسید. [۲۴۰]
اولیا چلبی، تاریخ سیاح، ج۹، ص۶۱۳.
[۲۴۱]
عبدالکریم‌بن عاقبت محمود کشمیری، بیان واقع: سرگذشت احوال نادرشاه، ج۱، ص۱۴۶ـ۱۴۸، چاپ کب نسیم، لاهور ۱۹۷۰.
[۲۴۲]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۸۶ـ۸۹، (به‌کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
۴۱ - رسوم شامیان و مصریان در ایام حجاز مهم‌ترین رسوم شامیان و مصریان در ایام حج، برگزاری جشنهای گسترده پس از عید قربان بود که شریف مکه و اعوان و انصارش نیز در آن شرکت می‌جستند و چراغانی، آتش‌بازی و نوازندگی جزء لاینفک آن به‌شمار می‌رفت. [۲۴۳]
سفرنامه منظوم حج، سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، ج۱، ص۷۹ـ۸۰، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
۴۲ - مخاطرات حج‌گزاری حجاج ایرانیحجگزاری حجاج ایرانی در این ادوار، که درگیر مناسباتِ غالباً خصمانه صفویان و عثمانیان بودند، با مخاطراتی چون مسدود شدن متوالی مسیر ایرانیان (مسیر بصره ـ مکه)، وادار ساختن ایرانیان به استفاده از مسیرهای پرخطر [۲۴۴]
احمدبن زینی دحلان، خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، ج۱، ص۷۵، مصر ۱۳۰۵.
[۲۴۵]
مارکو سلتی، «تاریخ تشیع در مکه و مدینه و»، ج۱، ص۶۹، (ترجمه) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۲۲ (زمستان ۱۳۷۶).
[۲۴۶]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۹۵، (به‌کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
و سوءقصدهای مکرر به ایرانیان شیعه مذهب در مکه و حتی مسجدالحرام همراه بود.مورد اخیر به کشته شدن ایرانیان متعددی حتی در سطح شخصیت‌های عالی‌رتبه، نظیر معصوم‌بیگ صفوی [۲۴۷]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
و زین‌العابدین کاشانی، [۲۴۸]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷،(از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
انجامید. [۲۴۹]
زین‌العابدین علی‌بن عبدالمؤمن نویدی، تکملة الاخبار: تاریخ صفویه از آغاز تا ۹۷۸ هجری قمری، ج۱، ص۱۳۱، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۹ش.
[۲۵۰]
احمدبن حسین منشی قمی، خلاصةالتواریخ، ج۱، ص۵۵۹ـ۵۶۱، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ش.
[۲۵۱]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۳۹۹ـ ۴۰۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۲۵۲]
زین‌العابدین‌بن نورالدین علی حسینی کاشانی، رساله مفرِّحة الانام فی تأسیس بیت‌اللّه‌الحرام، ج۱، ص۳۶۹، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۱، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۳ش.
مشکلات دیگری نیز وجود داشت، از جمله سوءاستفاده‌های مالی حکام بصره، غارتگری دزدان عرب، و اهمال مباشران امر حج که گاه سبب دیر رسیدن زائران و محروم ماندنشان از انجام‌دادن مناسک حج می‌شد [۲۵۳]
رسول جعفریان، «خاندان ابوسعد ورامینی و تلاش برای آبادانی حرمین شریفین»، ج۱، ص۵۹، میقات حج، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۱).
ازاین‌رو، بسیاری از ایرانیان، همراه شدن با کاروان شام را، به سبب امنیت بیشتر آن، ترجیح می‌دادند. [۲۵۴]
سفرنامه منظوم حج، سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
[۲۵۵]
عبدالکریم‌بن عاقبت محمود کشمیری، بیان واقع: سرگذشت احوال نادرشاه، ج۱، ص۱۴۶، چاپ کب نسیم، لاهور ۱۹۷۰.
در عین حال، درباریان و صاحب‌منصبان و علما، هنگام عزیمت به حج، توصیه‌نامه‌هایی از جانب شاه خطاب به امرای طول مسیر و نیز شریف مکه، همراه می‌بردند تا امنیت سفرشان تضمین باشد. [۲۵۶]
احمدبن حسین منشی قمی، خلاصةالتواریخ، ج۲، ص۶۲۴ـ۶۲۵، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ش.
[۲۵۷]
رسول جعفریان، «خاندان ابوسعد ورامینی و تلاش برای آبادانی حرمین شریفین»، ج۱، ص۵۶ـ۵۷، میقات حج، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۱).
در این خصوص، مناسبات خوب شرفا با صفویان، بسیار مؤثر بود. [۲۵۸]
ولی‌قلی‌بن داودقلی شاملو، قصص الخاقانی، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۹۱، چاپ حسن سادات ناصری، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ش.
[۲۵۹]
رسول جعفریان، «خاندان ابوسعد ورامینی و تلاش برای آبادانی حرمین شریفین»، ج۱، ص۶۳ـ۷۷، میقات حج، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۱).
چنین مناسبات حسنه‌ای را میان سلاطین گجرات و شاهان بابری هند با شرفا نیز سراغ داریم، چنان‌که کاروان حج هندیان، همه ساله، حامل هدایای نقدی و غیرنقدی فراوانی برای شریف مکه، سادات و فقرای حرمین بود. [۲۶۰]
علیمحمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، ج۱، ص۱۴۵، چاپ عبدالکریم‌بن نورمحمد و رحمةاللّه‌بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷.
[۲۶۱]
علیمحمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، ج۱، ص۲۱۸، چاپ عبدالکریم‌بن نورمحمد و رحمةاللّه‌بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷.
[۲۶۲]
علیمحمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، ج۱، ص۲۲۲، چاپ عبدالکریم‌بن نورمحمد و رحمةاللّه‌بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷.
[۲۶۳]
علیمحمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، ج۱، ص۲۳۷، چاپ عبدالکریم‌بن نورمحمد و رحمةاللّه‌بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷.
[۲۶۴]
علیمحمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، ج۱، ص۲۷۹، چاپ عبدالکریم‌بن نورمحمد و رحمةاللّه‌بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷.
در قرون سیزدهم و چهاردهم، کاروانهای دولت عثمانی، به‌ویژه کاروان شام، از نظر نظم و تعداد کاروان‌ها مهم‌ترین کاروانهای حج بود [۲۶۵]
محسن امین، «پا به پای امین جبل»، ج۱، ص۲۱۷ـ۲۱۸، ترجمه جواد محدثی، میقات حج، ش ۷ (بهار ۱۳۷۳).
[۲۶۶]
«مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)»، ص ۹۹ـ۱۰۰، ترجمه محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
و رسومی چون استقبال از آنان هنگام ورود به مدینه و مکه و برگزاری جشنهای گسترده عید قربان در مِنا در میان آنها رواج داشت [۲۶۷]
«چند نامه از کارپرداز جدّه و سرپرست حجاج ایرانی»، ص ۱۰۹ـ۱۱۰، چاپ سجاد اصفهانی، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
[۲۶۸]
«وادی احرام»، (از نویسنده‌ای ناشناخته)، ص ۱۸۲ـ۱۸۴، (چاپ) علی‌قاضی عسکر، میقات حج، ش ۲۸ (تابستان ۱۳۷۸).
[۲۶۹]
عبدالرشید ابراهیم، «مکه در سال ۱۳۲۷»، ج۱، ص۱۲۲، ترجمه محمدعلی سلطانی، میقات حج، ش ۱۳ (پاییز ۱۳۷۴).
۴۳ - مسیرهای دریایی حجبا عمومیت یافتن استفاده از کشتی‌های بخار، استفاده از مسیرهای زمینی حج از رونق افتاد. بیشترین مسافران دریا را زائران شمال و شرق افریقا، جنوب‌شرقی آسیا، هند و حتی ایران تشکیل می‌دادند [۲۷۰]
یوسف ناگوا چانگ، «(بررسی) یادداشت‌های سفر به خانه خدا (اثر روح‌الدین مافاچو)»، ج۱، ص۱۸۲، (ترجمه) رضا مرادزاده، میقات حج، ش ۳۷ (پاییز ۱۳۸۰).
[۲۷۱]
یوسف ناگوا چانگ، «(بررسی) یادداشت‌های سفر به خانه خدا (اثر روح‌الدین مافاچو)»، ج۱، ص۱۸۴ـ ۱۸۵، (ترجمه) رضا مرادزاده، میقات حج، ش ۳۷ (پاییز ۱۳۸۰).
[۲۷۲]
«مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)»، ص ۱۰۱ـ۱۰۲، ترجمه محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
۴۴ - معضلات مسیرهای دریایی حجمسافرت با این کشتی‌ها، به لحاظ مصون بودن از خطر راهزنان، و سرعت و نظم و کاهش هزینه‌ها، [۲۷۳]
محمدامین بزاز، «حج‌گزاری در کشور مغرب (سده نوزدهم)»، ج۱، ص۶۵ـ۶۷، (ترجمه) حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش ۴۴ (تابستان ۱۳۸۲).
در آغاز، نگرانی حجاج را برطرف کرد، اما به‌تدریج معضلات آن نیز نمایان شد، که عمده‌ترین آنها عبارت بود از:باری بودن کشتی‌ها؛ اروپایی و غیر مسلمان بودن خدمه آنها و بی‌حرمتی کردن آنها به مسلمانان ؛ کثرت بیش از اندازه مسافران؛ آلودگی محیط و شیوع بیماریها ؛ طوفان‌های شدید به نام باد سیاه یا باد سام ؛ و قرنطینه حجاج (با هدف جلوگیری از شیوع بیماریها) در مسیرهای رفت و برگشت که، به دلیل شرایط بسیار طاقت‌فرسا، با تعابیری چون عوالم برزخیه، حبس نحس، بدعت و ننگ از آن یاد شده است. [۲۷۴]
محمدرضا ظهیرالملک کرمانشاهی، سفرنامه مکه، ج۱، ص۲۵۵، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی، دفتر ۵، میقات حج.
[۲۷۵]
محمدابراهیم کازرونی، سفرنامه مکه، ج۱، ص۳۵۵، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، میقات حج.
[۲۷۶]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۵۴ـ۱۶۶، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
[۲۷۷]
میرحامد حسین، «از هندوستان تا حریم یار: سیری در سفرنامه حج صاحب عبقات الانوار مرحوم علامه میرحامد حسین هندی»، ج۱، ص۱۵۸ـ۱۵۹، ترجمه و تحقیق محمدعلی مقدادی، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۷۸]
محمدامین بزاز، «حج‌گزاری در کشور مغرب (سده نوزدهم)»، ج۱، ص۶۶ـ۹۰، (ترجمه) حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش ۴۴ (تابستان ۱۳۸۲).
با این همه، برای بسیاری از ایرانیان، استفاده از مسیر دریا، گریزناپذیر بود، زیرا مهم‌ترین مسیر زمینی آنان ( راه جبل یا نجد ) ــ که برای جمع میان زیارت عتبات و خانه خدا، از آن استفاده می‌کردندــ چنان ناامن بود که دولت ایران آمد و شد از آن‌جا را اکیداً منع کرده بود و علما نیز آن را حرام دانسته بودند [۲۷۹]
فضل‌اللّه نوری، مجموعه‌ای از رسائل، ج۱، ص۴۰ـ ۵۴، اعلامیه‌ها، مکتوبات، و روزنامه شیخ‌شهید فضل‌اللّه نوری، گردآورنده: محمد ترکمان، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش.
[۲۸۰]
میرحامد حسین، «از هندوستان تا حریم یار: سیری در سفرنامه حج صاحب عبقات الانوار مرحوم علامه میرحامد حسین هندی»، ج۱، ص۱۶۰، ترجمه و تحقیق محمدعلی مقدادی، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۸۱]
«مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)»، ص ۱۰۳، ترجمه محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۸۲]
«مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۳)»، ص ۱۳۰ـ۱۳۱، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۱۷ (پاییز ۱۳۷۵).
[۲۸۳]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۵۴، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
[۲۸۴]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
گفتنی است که قرنطینه زائران در کشتی، به‌رغم ناگوار بودنش، در جلوگیری از شیوع بیماریهای واگیردار، مؤثر بود. ۴۵ - بیماریهای موسم حج وعلت آنفقرات متعددی از خاطرات مکتوب حجاج این ادوار، به توصیف شیوع بیماری‌هایی چون وبا و طاعون و برخی بیماریهای بومی حجاز، در موسم حج اختصاص یافته است. این بیماریها که حاصل ازدحام جمعیت، رعایت نکردن اصول بهداشتی، کمبود آب سالم و تجمع و تعفن لاشه‌های حیوانات قربانی شده در عید قربان بود، به مرگ بسیاری از حجاج انجامید. [۲۸۵]
ایوب صبری‌پاشا، مرآةالحرمین (سفرنامه مکه)، ج۱، ص۱۰۲ـ۱۰۴، ترجمه عبدالرسول منشی، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران ۱۳۸۲ش.
[۲۸۶]
میرحامد حسین، «از هندوستان تا حریم یار: سیری در سفرنامه حج صاحب عبقات الانوار مرحوم علامه میرحامد حسین هندی»، ج۱، ص۱۷۰، ترجمه و تحقیق محمدعلی مقدادی، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۸۷]
محمدابراهیم کازرونی، سفرنامه مکه، ج۱، ص۳۶۴، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، میقات حج.
[۲۸۸]
محمدامین بزاز، «حج‌گزاری در کشور مغرب (سده نوزدهم)»، ج۱، ص۷۸ـ۸۲، (ترجمه) حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش ۴۴ (تابستان ۱۳۸۲).
[۲۸۹]
محمدابراهیم کازرونی، سفرنامه مکه، ج۱، ص۳۶۴، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، میقات حج.
۴۶ - ظهور و گسترش فرقه وهابیتمهمترین تحول در مسئله حج این ادوار، ظهور و گسترش فرقه وهابیت و حاکمیت آنان بر سرزمین عربستان بود، حاکمیت وهابیان بر حجاز، اگرچه به نوعی برای تمام مسلمانان گران تمام شد، برای شیعیان سختی‌های بیشتری در پی داشت، با این‌که تا پیش از سلطه وهابیان نیز شیعیان، و به‌ویژه ایرانیان، همواره در معرض تعدی قرار داشتند [۲۹۰]
محمدمعصوم‌بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، تحفةالحرمین: سفرنامه نایب‌الصدر شیرازی در زیارت مکه و سیاحت ایران و هند، ج۱، ص۱۳۹، تهران ۱۳۶۲ش.
و بسیاری از آنان تقیه می‌کردند [۲۹۱]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۷۱، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
[۲۹۲]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۷۵، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
اما حمایت شرفای مکه از ایرانیان [۲۹۳]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
[۲۹۴]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، ص۱۷۵، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
[۲۹۵]
«چند نامه از کارپرداز جدّه و سرپرست حجاج ایرانی»، ص ۱۰۸ـ۱۱۰، چاپ سجاد اصفهانی، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
در کاستن از خشونتها، بسیار مؤثر بود.با سقوط شرفا و حاکمیت وهابیان، سخت‌گیری‌های پیشین ابعاد گسترده‌تر و خشن‌تری یافت. ۴۷ - مشکلات حاد ایرانیان در زمان ظهور وهابیترفتار توهین‌آمیز مأموران دولت سعودی با ایرانیان، سخنرانی‌های رسمی ضدشیعی، تخریب مزارات امامان شیعه و چند مزار دیگر در قبرستان بقیع (ب قیع‌الغرقد )، ممنوعیت یا ایجاد تضییقاتی برای زیارت امامان مدفون در بقیع، ضرب و شتم نمازگزاران ایرانی و دستگیری زائران ایرانی به دلایل ناموجه، از مشکلات حاد ایرانیان در این زمان بود. [۲۹۶]
محسن صدر، «خاطرات سرپرست حجّاج در سفر حج سال ۱۳۲۷ خورشیدی»،ج۱، ص۱۷۳، (چاپ) جواد حسینی، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴).
۴۸ - تحریم حج توسط ایراناعدام یک زائر ایرانی بیمار در ۱۳۲۲ش، به تیرگی مناسبات دو دولت ایران و سعودی و تحریم حج توسط ایران انجامید، هرچند این تحریم در ۱۳۲۷ش و در پی برقراری مناسبات سیاسی میان دو دولت [۲۹۷]
محسن صدر، «خاطرات سرپرست حجّاج در سفر حج سال ۱۳۲۷ خورشیدی»، ج۱، ص۱۷۳ـ۱۷۸، (چاپ) جواد حسینی، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴).
لغو شد، اما تضییقات حجاج شیعه، و به ویژه ایرانیان، به نحوی تداوم یافت.۴۹ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) منیر آتالر، صرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳). (۳) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۴) ابن‌بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم. (۵) ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵. (۶) ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴. (۷) ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک. (۸) ابن‌خلدون، تاریخ. (۹) ابن‌فقیه، اخبار البلدان. (۱۰) ابن‌فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴). (۱۱) ابن‌کلبی، کتاب الاصنام، چاپ احمد زکی‌پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴. (۱۲) ابن‌هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر،. (۱۳) ابوالغازی بهادرخان، شجره ترک، چاپ پیتر د مزون، سن‌پطرزبورگ ۱۲۸۷/۱۸۷۱، چاپ افست آمستردام ۱۹۷۰. (۱۴) محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش. (۱۵) اصطخری، صور الاقالیم. (۱۶) عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ. (۱۷) محسن امین، «پا به پای امین جبل»، ترجمه جواد محدثی، میقات حج، ش ۷ (بهار ۱۳۷۳). (۱۸) اولیا چلبی، تاریخ سیاح. (۱۹) احمد هاشم بدرشینی، اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی، مدینه ۱۴۲۶/۲۰۰۵. (۲۰) محمدامین بزاز، «حج‌گزاری در کشور مغرب (سده نوزدهم)»، (ترجمه) حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش ۴۴ (تابستان ۱۳۸۲). (۲۱) تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش. (۲۲) محسن‌بن علی تنوخی، کتاب الفرج بعدالشدة، چاپ عبود شالچی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۲۳) رسول جعفریان، «خاندان ابوسعد ورامینی و تلاش برای آبادانی حرمین شریفین»، میقات حج، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۱). (۲۴) رسول جعفریان، «مناسبات اصفهان و حجاز»، میقات حج، ش ۳۹ (بهار ۱۳۸۱). (۲۵) عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵). (۲۶) یوسف ناگوا چانگ، «(بررسی) یادداشت‌های سفر به خانه خدا (اثر روح‌الدین مافاچو)»، (ترجمه) رضا مرادزاده، میقات حج، ش ۳۷ (پاییز ۱۳۸۰). (۲۷) «چند نامه از کارپرداز جدّه و سرپرست حجاج ایرانی»، چاپ سجاد اصفهانی، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳). (۲۸) ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۲۹) حسن بصری، فضائل مکه معظمه (از مترجمی ناشناخته)، چاپ علی صدرایی خویی، در میقات حج، ش ۱۲ (تابستان ۱۳۷۴). (۳۰) زین‌العابدین‌بن نورالدین علی حسینی کاشانی، رساله مفرِّحة الانام فی تأسیس بیت‌اللّه‌الحرام، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۱، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۳ش. (۳۱) احمدبن محمد خوافی، مجمل فصیحی، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ۱۳۴۱ش. (۳۲) احمدبن زینی دحلان، خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، مصر ۱۳۰۵. (۳۳) اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، (به‌کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳). (۳۴) محمدبن علی راوندی، راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل‌سلجوق، به سعی و تصحیح محمد اقبال، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران ۱۳۶۴ش. (۳۵) سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش. (۳۶) سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش. (۳۷) مارکو سلتی، «تاریخ تشیع در مکه و مدینه و»، (ترجمه) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۲۲ (زمستان ۱۳۷۶). (۳۸) محمدعلی سلطانی، «نقش حج در تحولات دینی غرب آفریقا»، میقات حج، ش۱۰ (زمستان ۱۳۷۳). (۳۹) سمعانی، الانساب. (۴۰) ولی‌قلی‌بن داودقلی شاملو، قصص الخاقانی، چاپ حسن سادات ناصری، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ش. (۴۱) ناصر شکریان، «سیر تاریخی حج در قرآن»، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴). (۴۲) شمس‌الدین سراج عفیف، تاریخ فیروزشاهی، چاپ ولایت حسین، کلکته ۱۸۹۱. (۴۳) محمدبن هندوشاه شمس منشی، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۴۴) ایوب صبری‌پاشا، مرآةالحرمین (سفرنامه مکه)، ترجمه عبدالرسول منشی، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران ۱۳۸۲ش. (۴۵) محسن صدر، «خاطرات سرپرست حجّاج در سفر حج سال ۱۳۲۷ خورشیدی»، (چاپ) جواد حسینی، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴). (۴۶) طبری، تاریخ (بیروت). (۴۷) محمدرضا ظهیرالملک کرمانشاهی، سفرنامه مکه، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی، دفتر ۵، میقات حج. (۴۸) عبدالجلیل قزوینی، نقض، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش. (۴۹) عبدالرشید ابراهیم، «مکه در سال ۱۳۲۷»، ترجمه محمدعلی سلطانی، میقات حج، ش ۱۳ (پاییز ۱۳۷۴). (۵۰) محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش. (۵۱) علی‌بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۵۲) علیمحمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، چاپ عبدالکریم‌بن نورمحمد و رحمةاللّه‌بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷. (۵۳) محمدبن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران. (۵۴) محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰. (۵۵) فضل‌اللّه نوری، مجموعه‌ای از رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات، و روزنامه شیخ‌شهید فضل‌اللّه نوری، گردآورنده: محمد ترکمان، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش. (۵۶) احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳. (۵۷) احمدبن علی قلقشندی، قلائدالجُمان فی التعریف بقبائل عرب الزمان، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۵۸) محمدابراهیم کازرونی، سفرنامه مکه، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، میقات حج. (۵۹) عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش. (۶۰) عبداللّه‌بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ش. (۶۱) کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲. (۶۲) عبدالکریم‌بن عاقبت محمود کشمیری، بیان واقع: سرگذشت احوال نادرشاه، چاپ کب نسیم، لاهور ۱۹۷۰. (۶۳) محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. (۶۴) «گزارشی از دو بازسازی کعبه و مسجدالحرام»، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶). (۶۵) مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش. (۶۶) حُمیدبن احمد محلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، چاپ سنگی (بی‌جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۶۷) مسعودی، مروج الذهب (بیروت). (۶۸) مسکویه، تجارب الامم. (۶۹) میرمحمدسعیدبن علی مشیزی، تذکره صفویه کرمان، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۹ش. (۷۰) محمدمعصوم‌بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، تحفةالحرمین: سفرنامه نایب‌الصدر شیرازی در زیارت مکه و سیاحت ایران و هند، تهران ۱۳۶۲ش. (۷۱) محمدبن محمد مفید، الارشاد، قم: مکتبة بصیرتی،. (۷۲) احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰. (۷۳) «مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)»، ترجمه محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴). (۷۴) «مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۳)»، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۱۷ (پاییز ۱۳۷۵). (۷۵) احمدبن حسین منشی قمی، خلاصةالتواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ش. (۷۶) میرحامد حسین، «از هندوستان تا حریم یار: سیری در سفرنامه حج صاحب عبقات الانوار مرحوم علامه میرحامد حسین هندی»، ترجمه و تحقیق محمدعلی مقدادی، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴). (۷۷) ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش. (۷۸) زین‌العابدین علی‌بن عبدالمؤمن نویدی، تکملة الاخبار: تاریخ صفویه از آغاز تا ۹۷۸ هجری قمری، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۹ش. (۷۹) «وادی احرام»، (از نویسنده‌ای ناشناخته)، (چاپ) علی‌قاضی عسکر، میقات حج، ش ۲۸ (تابستان ۱۳۷۸). (۸۰) محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره. (۸۱) یاقوت حموی، معجم الادباء. (۸۲) یعقوبی، تاریخ. ۵۰ - پانویس
۵۱ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آیین حج»، شماره۵۸۱۴. |