زمینزمین جایی است که همه موجودات زنده روی آن زندگی می کنند. فهرست مندرجات۲ - کاربرد زمین در فقه ۳ - احکام زمین در فقه ۳.۱ - احکام زمین به لحاظ اطلاق نخست ۳.۱.۱ - پاک کنندگی زمین از نجاست ۳.۱.۲ - شرایط پاک کنندگی زمین ۳.۱.۳ - احکام پاک کنندگی زمین ۳.۱.۴ - پاک کنندگی زمین از حدث ۳.۱.۵ - چگونگی پاک شدن زمین نجس ۳.۱.۶ - احکام سجده بر زمین ۳.۲ - احکام زمین به لحاظ اطلاق دوم ۳.۲.۱ - اقسام چهاگانه زمین ۳.۲.۲ - اسباب تملّک زمین ۳.۲.۳ - توابع زمین در ملکیت ۳.۲.۴ - زمین و حق اختصاص و اولویت ۳.۲.۵ - زمین و خمس ۳.۲.۶ - زمین و اجاره ۳.۲.۷ - زمین و ارث زوجه ۳.۲.۸ - دیگر احکام زمین ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - معنای زمینزمین معناى روشن و معروفى دارد؛ جایى که انسانها و جانوران بر روى آن زندگى مى‌کنند. در فقه، زمین گاه بر آنچه از اجزاى آن به شمار مى‌رود، از قبیل خاک، سنگ و ریگ اطلاق مى‌شود، مانند تیمم یا سجده بر زمین و گاه بر مکان و مساحتى مشخص از آن با اضافه، مانند زمین صلح یا زمین خراج، یا با توصیف، مانند زمین شوره زار یا زمین سفت. گاهى نیز زمین گفته مى‌شود و مراد از آن سومین سیاره از سیارات منظومه شمسی است. این اطلاق تنها در پاره‌اى مسائل مستحدثه از قبیل سفر به دیگر سیارات، همچون کره ماه و چگونگى نماز گزاردن در آنها کاربرد دارد که خارج از حوزه این مقاله است؛ زیرا احکام جدید به لحاظ اطلاق سوم، احکام زمین به شمار نمى‌روند. چنان که مراد از أرض الإسلام یا أرض المسلمین، سرزمین و کشور اسلامی و مراد از أرض الکفر و أرض الحرب، سرزمین و کشور غیر اسلامی است و مسائل مربوط به آنها ذیل عنوان «دار الإسلام» و «دار الحرب» آمده است. ۲ - کاربرد زمین در فقهاز عنوان یاد شده در ابوابى نظیر طهارت، صلات، خمس، جهاد،شرکت، مزارعه، اجاره، احیاء موات و ارث سخن گفته‌اند. ۳ - احکام زمین در فقه۳.۱ - احکام زمین به لحاظ اطلاق نخست۳.۱.۱ - پاک کنندگی زمین از نجاستزمین از مطهرات است؛ بدون تفاوت میان اجزاى مختلف آن از قبیل خاک، ریگ، سنگ، بلکه آجر و گچ در این حکم؛ زیرا همه آنها مصداق زمین به شمار مى‌روند. [۳]
العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۶.
هرچند در ثبوت حکم یاد شده نسبت به برخى مصادیق، همچون گچ پخته و آسفالت به جهت شک در صدق عنوان زمین بر آنها اشکال شده است. [۴]
العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۶.
بدون شک، کف پا و ته کفش با راه رفتن روى زمین یا کشیدن آن بر زمین پاک مى‌شود. پاک نشدن ته کفش با مسح (کشیدن) به ظاهر کلام برخى قدما نسبت داده شده است. [۵]
العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۴-۲۴۵.
آیا روى پا یا کفش کسى که به جهت انحراف در پایش بر آن راه مى‌رود و نیز زانو و دست کسى که در راه رفتن از آن دو استفاده مى‌کند، همچنین نعل چارپا و ته عصا و پای مصنوعی و چرخ وسیله نقلیه و مانند آن نیز با حرکت و راه رفتن روى زمین پاک مى‌شوند؟ مسئله اختلافى است. [۸]
العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۷.
[۹]
توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۱۱۶.
به قول برخى، کناره پا یا کفش که به طور متعارف، هنگام گام نهادن بر روى نجاست، نجس مى‌شود نیز با راه رفتن پاک مى‌گردد. [۱۰]
العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۷.
[۱۱]
فقه الشیعة ج۵، ص۲۵۶.
۳.۱.۲ - شرایط پاک کنندگی زمینزمین با وجود شرایط زیر پاک کننده است. ۱. زایل شدن عین نجاست. در شرط بودن زوال اثر نجاست؛ یعنى اجزاى ریز غیر محسوس آن اختلاف است. [۱۳]
العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۸.
گروهى گفته‌اند: زوال اجزاى ریزى که غالباً با راه رفتن یا به زمین کشیدن زایل نمى‌شوند، شرط نیست. [۱۴]
کتاب الطهارة (شیخ انصارى) ج۵، ص۳۰۴-۳۰۵.
[۱۶]
مصباح الهدی ج۲، ص۲۸۱.
۲. پاک بودن زمین بنابر قول برخى. [۱۷]
ذکرى الشیعة ج۱، ص۱۲۹.
[۱۹]
مسالک الأفهام ج۱، ص۱۳۰.
[۲۱]
العروة الوثقى ج۱، ص۲۵۶.
برخى دیگر آن را شرط ندانسته‌اند.۳.خشک بودن زمین به قول بعضى. [۲۵]
مسالک الأفهام ج۱، ص۱۳۰.
بعضى دیگر آن را شرط ندانسته‌اند. [۲۹]
الروضة البهیة ج۱، ص۶۶.
۴. سرایت نجاست از زمین به کف پا یا ته کفش به قول برخى. بنابر این، چنانچه نجاست از غیر زمین به کف پا یا کفش برسد، با راه رفتن روى زمین پاک نمى‌شود. [۳۰]
العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۵.
برخى، این شرط را نپذیرفته و قائل به تعمیم حکم شده‌اند. [۳۲]
مصباح الفقیه ج۸، ص۳۲۶.
۳.۱.۳ - احکام پاک کنندگی زمیندر پاک شدن نجاست به وسیله زمین، تفاوتى میان راه رفتن روى آن و مسح بر آن نیست؛ لیکن در اینکه مسح تنها با کشیدن پا یا کفش بر روى زمین موجب طهارت است یا برداشتن سنگى از زمین و کشیدن به محل نجاست و بر طرف کردن آن در حصول طهارت، کفایت مى‌کند، اختلاف است. [۳۴]
کتاب الطهارة (شیخ انصارى) ج۵،ص ۳۰۲.
پاک شدن، بازوال نجاست بر اثر راه رفتن بر روى زمین حاصل مى‌شود، بدون نیاز به پیمودن مسافتى معین از آن؛ لیکن از برخى قدما نقل شده که راه رفتن به مقدار پانزده گام را شرط حصول طهارت دانسته‌اند. در حصول طهارت به صرف تماس با زمین بدون راه رفتن یا مسح کردن، در صورت زوال عین نجاست با تماس، یا در فرض نداشتن عین، اختلاف است. [۳۷]
العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۵.
۳.۱.۴ - پاک کنندگی زمین از حدثزمین در کنار آب یکى از دو بر طرف کننده حدث به شمار مى‌رود. ۳.۱.۵ - چگونگی پاک شدن زمین نجسزمین نجس با جریان آب جاری یا باران یا کثیر بر آن و زوال نجاست و نیز با تابیدن خورشید برآن و خشک شدن، پاک مى‌شود. لیکن با آب قلیل در صورتى که زمین سست باشد و آب در آن فرورود، بنابر قول به نجاست غساله پاک نمى‌شود. ۳.۱.۶ - احکام سجده بر زمیندر نماز، باید بر زمین یا چیزى که از زمین مى‌روید و خوردنى و پوشیدنى نیست، سجده شود و سجده بر غیر آن دو، جز در حال ضرورت صحیح نیست. ۳.۲ - احکام زمین به لحاظ اطلاق دوم۳.۲.۱ - اقسام چهاگانه زمینزمین با رویکرد اسلامی؛ یعنى زمینهایى که تحت سیطره اسلام و حکومت اسلامى قرار گرفته و مسلمانان بر آن دست یافته‌اند، چهار قسم است: ۱. زمینى که صاحبان آن با میل و رغبت و بدون جنگ اسلام آورده‌اند. ۲. زمینى که مسلمانان با جنگیدن با کفار و پیروزى بر آنان به غنیمت گرفته‌اند. ۳. زمینى که صاحبان آن با حاکم اسلامى بر بقاى آن در ملکیت ایشان در ازاى پرداخت جزیه مصالحه کرده‌اند. ۴. زمین انفال در این مقاله تنها به مسئله ملکیت مطلق زمین مى‌پردازیم. درباره ملکیت زمین دو دیدگاه کلى وجود دارد. نخست دیدگاهى که قائل به ثبوت ملکیت خاص و شخصى در زمین، همچون سایر اعیان است و مى‌گوید: برخى زمینها ملک شخصى صاحبان آنها- که قبل از قرار گرفتن تحت حکومت اسلامی، مالک آنها بوده‌اند- مى‌باشد؛ برخى دیگر، ملک عموم مسلمانان است که با فتح و پیروزی بر دشمن، بدانها دست یافته‌اند؛ بخش سوم، ملک کسانى است که آنها را احیا کرده‌اند، و پاره‌اى نیز ملک کسانى است که بر بقاى آن زمینها بر ملکیت آنان عقد صلح منعقد شده است. دیدگاه دوم قائل به عدم ثبوت ملکیت خاص و شخصى نسبت به خود زمین بوده و مى‌گوید: تمامى زمینها ملک امام علیه السّلام است و مردم تنها به اسبابى مالک حق اولویت و اختصاص در استفاده از آنها مى‌شوند. [۴۲]
إقتصادنا ص۴۶۹.
۳.۲.۲ - اسباب تملّک زمیناسباب تملک زمین از دیدگاه مشهور که قائل به ملکیت شخصى‌اند عبارت است از: ۱. احیا: بدین معنا که چنانچه کسى زمین مواتى را با کشاورزى یا غیر آن احیا کند، مالک آن مى‌شود. ۲. دستیابى با غلبه: بنابر قول مشهور، زمینى که مسلمانان با جنگیدن و غلبه بر دشمن به دست آورده‌اند، با شرایطى ملک همه آنان است. از این نوع زمین به زمین خراجی نیز تعبیر مى‌شود. ۳. صلح: هرگاه کفار با امام مصالحه کنند که زمینهاى آنان در اختیارشان باشد، زمینهاى مصالحه شده بر ملکیت آنان باقى مى‌ماند و کسى نمى‌تواند مانع بهره بردارى آنان از زمینهاشان گردد. ۴. اسلام آوردن کفار: اگر کفار با میل و رغبت و بدون جنگیدن اسلام آورند، زمینهاشان بر ملکیت آنان باقى مى‌ماند. بنابر دیدگاه دوم، اسباب یاد شده موجب حق اختصاص و اولویت مى‌شود نه تملّک. ۳.۲.۳ - توابع زمین در ملکیتمعروف میان فقها آن است که مالک زمین، مالک زیر آن تا هر چه پایین رود و مالک فضاى آن تا آسمان است؛ [۴۹]
کشف اللثام ج۱۰، ص۱۷۷.
لیکن برخى به آن اشکال کرده و گفته‌اند: مالک زمین، تنها مالک آن مقدار از فضاى فوقانى و زیر زمین است که عرف او را مالک مى‌داند. [۵۱]
مفتاح الکرامة ج۲۰، ص۳۵۹.
[۵۳]
مستند العروة (الخمس) ص۵۹-۶۰.
از دیگر توابع زمین، حریم آن است؛ یعنى محدوده‌اى از زمین که بهره بردارى کامل از زمین متوقف بر آن است؛ لیکن در اینکه مالک زمین، مالک حریم زمین نیز هست یا نسبت به آن، تنها حق اولویت پیدا مى‌کند، اختلاف است. [۵۴]
الأنوار اللوامع ج۱۱، ص۱۶۶.
اشهر قول نخست استچنانچه هنگام احیاى زمین، معدنى در آن آشکار گردد، معدن نیز به تبع زمین به ملک احیا کننده در مى‌آید. همچنین است اگر معدن در زمین خریدارى شده کشف گردد. [۵۷]
مفتاح الکرامة ج۱۴، ص۵۵۷.
۳.۲.۴ - زمین و حق اختصاص و اولویتبرخى اسباب، موجب ثبوت حق اولویت و اختصاص نسبت به زمین مى‌شود؛ به گونه‌اى که دیگران نمى‌توانند مانع استفاده صاحب حق از زمین گردند یا بدون اجازه وى در زمین تصرف کنند. این اسباب عبارتند از: تحجیر، اقطاع ، قُرق قرار دادن مکانى از سوى امام علیه السّلام و احیا بنابر قول به عدم حصول ملکیت با آن. ۳.۲.۵ - زمین و خمسبه زمین کشاورزى‌اى که کافر ذمی از مسلمانان مى‌خرد، خمس تعلّق مى‌گیرد. در تعلق خمس به زمینى که از غیر راه خرید، مانند هبه به ذمّى انتقال مى‌یابد و نیز زمین غیر مزروعى مانند خانه و مغازه، اختلاف است. [۶۰]
مستمسک العروة ج۹، ص۵۰۶-۵۰۹.
۳.۲.۶ - زمین و اجارهبنابر قول مشهور، اجاره دادن زمین جهت کشت گندم یا جو در برابر همان محصول از زمین، صحیح نیست. [۶۱]
غایة المرام ج۲، ص۲۶۷.
برخى قائل به کراهت آن شده‌اند. [۶۲]
النخبة ص۲۰۳-۲۰۴.
[۶۳]
الشرح الصغیر ج۲، ص۱۸۳.
در اینکه حکم یاد شده‌اختصاص به گندم و جو دارد یا همه محصولات زمین اجاره‌اى را دربر مى‌گیرد، اختلاف است. [۶۴]
مستمسک العروة ج۱۲، ص۱۱۸.
[۶۵]
تفصیل الشریعة (الإجارة) ص۵۴۸.
کلمات بسیارى از فقها اطلاق دارد و شامل هر نوع محصولى مى‌شود. [۶۸]
إصباح الشیعة ص۲۷۱.
[۶۹]
تحریر الأحکام ج۳، ص۹۵.
بلکه برخى، اجاره زمین در برابر بخشى از محصول زمین، اعم از محصول زمین اجاره‌اى و غیر آن را صحیح ندانسته‌اند. [۷۳]
مستند العروة (الإجارة) ص۳۳۰.
۳.۲.۷ - زمین و ارث زوجهبه قول مشهور، زوجه از زمین؛ اعم از عین و قیمت آن، ارث نمى‌برد. البته در اختصاص حکم یاد شده به زوجه‌اى که از زوج فرزندى ندارد، اختلاف است. [۷۴]
رسائل الشهید الثانى ج۱، ص۴۴۹-۴۵۰.
۳.۲.۸ - دیگر احکام زمینواجب است مرده مسلمان در دل زمین دفن شود و قرار دادن جسد در صندوق و مانند آن، بدون زیر خاک نهادن جسد کفایت نمى‌کند. محدوده‌اى از زمین اطراف کعبه که حرم نامیده مى‌شود، از حرمتى خاص برخوردار است، مانند احرام بستن جهت ورود به آن محدوده و حرمت شکار و قطع گیاهان آن. نماز گزاردن در سرزمینى که در آن عذاب واقع شده، مانند سرزمین بابلو بیداء و نیز زمین شوره زار مکروه است. سکونت کفار در سرزمین جزیرة العرب بنابر قول مشهور جایز نیست. ۴ - پانویس
۵ - منبعفرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۴، ص۲۶۸-۲۷۳. |